APOLLONİOS, Pergeli

Archimedes ve Eratosthenes’le çağdaştır. Archimedes’den yirmi beş yıl kadar sonra, muhtemelen milâttan önce 262’de Güney Anadolu’nun Pamphylia bölgesindeki (Antalya civarı) Perge (Pergaeus, Murtana) şehrinde dünyaya geldiği ve 190 yılına doğru İskenderiye’de öldüğü sanılmaktadır. Öğrenim için devrinin en büyük ilim merkezi olan İskenderiye’ye giderek Öklid’in (Eukleides) yetiştirdiği ilim adamlarından ders aldı ve oraya yerleşti. Batı Anadolu’da (Mysia) yeni kurulan Pergamon Krallığı’nın başşehri bugünkü Bergama’nın bir ilim merkezi haline gelmeye ve sonraları kitaplarının sayısı 400.000’i bulan ünlü kütüphanesinin duyulmaya başlaması üzerine ziyarete gidip bir süre orada kaldı. En önemli eseri Kônika’nın (koniler) son beş kitabını Attalos I. Sôter’e (ö. m.ö. 197) ithaf etmesi, Bergama’da uzunca bir süre kaldığını ve kralla tanıştığını göstermektedir.

İlim dilinde elips, parabol ve hiperbol tabirlerini ilk defa kullanan Apollonios, matematiğin yanı sıra astronomi ve fizikle de ilgilenmiş olup Batlamyus’un (Ptolemaios) hazırlayıcılarından sayılmaktadır. On üç eser kaleme aldığı bilinmekle birlikte bunların çoğu bugüne ulaşamamıştır ve ancak İskenderiyeli Pappos gibi daha sonraki yazarların verdikleri bilgilerden tanınmaktadır. Mevcut eserleri ise müslüman Ortaçağ âlimlerinin asıllarından yaptıkları tercüme, şerh ve tenkitli özetler vasıtasıyla elde edilmişler veya tamamlanabilmişlerdir. Apollonios İslâm ilim âleminde, asıl yazılışına uygun Abullûniyûs veya bozulmuş şekilleri olan Belînûs, Bâlînûs ve Bâlîs adlarıyla tanınmış, zaman zaman da Tyanalı Apollonios (ö. m.s. 97) ve Plinius (ö. m.s. 79) ile karıştırılmıştır. İbnü’l-Kıftî onun “neccâr” (dülger) olduğunu söylemekte ise de bu tabiri, “mühendis” (hendeseci, geometrici, mühendis) mânasında kullandığını kabul etmek gerekir.

Eserleri. Müslüman ilim adamlarının verdikleri veya asıllarından tercüme ettikleri Arapça adlarına göre eserleri şunlardır:

1. Kitâbü’l-Maḫrûṭât (Kônika). Geometrik şekillerden koniler üzerine yazılan ve tamamı sekiz kitaptan oluşan eser, Eskiçağ’ın en büyük ilmî kaynaklarından biri olarak kabul edilmektedir. İlk dört kitabın Grekçe asılları, üçünün de Arapça tercümeleri ele geçmiş, sonuncu kitap ise bulunamamıştır. Ancak bu kitap hakkında, Arap yazarların eserin bütünü üzerinde yaptıkları çalışmalardan bazı bilgiler elde etmek mümkün olmaktadır. Birkaç defa yapılmış başarısız ve yetersiz Latince tercümeleri de bulunan ilk dört kitap, kısmen Apollonios’a ait orijinal fikirler de ihtiva etmekle birlikte, daha çok o güne kadar bilinenlerin sentezi şeklindedir. Beşinci, altıncı ve yedinci kitaplar ise bugünün geometri ilmini doğrudan etkileyen ve araştırmacılarca dâhiyâne kabul edilen yazarın şahsî fikir ve tesbitlerini ortaya koymaktadır. Kônika Apollonios’un İslâm ilim âleminde en çok üzerinde durulan eseri olmuştur. İbnü’n-Nedîm ve İbnü’l-Kıftî’nin verdikleri bilgilere göre ilk dört kitap ilk defa Hilâl b. Ebû Hilâl el-Hımsî, diğerleri ise Sâbit b. Kurre tarafından Arapça’ya çevrilmiş ve Benî Mûsâ tarafından da ıslah edilmiştir: ʿİlmü eşkâli ḳuṭûʿi’l-maḫrûṭât (başlıca yazmaları: Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2762; Kandilli Rasathânesi, Matematik, 5; Oxford, Bodl., Marsh., 667, Thurst., 3968/1; Edinburg, Un. Libr., A 28; Tahran, Melik Ktp., nr. 689). Pek çok defa şerhedilip düzeltilen bu tercümeden faydalanılarak ayrıca müelliflerin kendi fikir ve tenkitlerini ihtiva eden özlü kısaltmalar da yapılmıştır. Bunlar arasında, özellikle Abdülmelik eş-Şîrâzî’nin Taṣaffuhu’l-Maḫrûṭât (başlıca yazmaları: TSMK, III. Ahmed, nr. 3463; Süleymaniye Ktp., Yenicami, nr. 803, Cârullah Efendi, nr. 1507; Leiden Un., Or. nr. 513/1; Oxford, Bodl., Thurst., 3970, 3/1, Marsh., 208), İbnü’l-Heysem’in Maḳāle fî tamâmi Kitâbi’l-Maḫrûṭât (Manisa, Genel, nr. 1706) ve İbn Ebü’ş-Şükr el-Mağribî’nin Şerḥu Kitâbi Abullûniyûs fi’l-Maḫrûṭât (Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 1507; London, Br. Mus., 14; Manchester 382; Tahran, Sipehsâlâr 556) adlı çalışmaları önem taşımaktadır.

2. Kitâb fî ḳaṭʿi’l-ḫuṭûṭ ʿale’n-niseb. Grekçe aslı kaybolmuştur, Arapça’sının ise mütercimi belli değildir. İki makaleden oluşan eserin birinci makalesi Latince’ye de çevrilmiştir (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 4830; Oxford, Bodl., Seld. 3140, 7/1; Latince’si Oxonii 1706).

3. Kitâbü Ḳaṭʿi’s-süṭûḥ ʿalâ nisbe. Adı İbnü’n-Nedîm’den öğrenilen eserin, Bîrûnî’nin İstiḫrâcü’l-evtâr adlı kitabının ana kaynağını oluşturduğu sanılmaktadır.

4. en-Nisbetü’l-maḥdûde. İbnü’n-Nedîm’in verdiği bilgiye göre iki risâleden oluşan bu eserin de mütercimi belli değildir; birinci risâlesini Sâbit b. Kurre ıslah etmiştir.

5. Kitâbü’d-Devâʾiri’l-mümâsse. Adı İbnü’n-Nedîm’den öğrenilen eserin teğetler hakkında olduğu anlaşılmaktadır.

Apollonios’un İskenderiyeli Pappos’un da zikrettiği geometri üzerine olan bu eserlerinden başka, ayrıca İslâm kaynaklarından, adı el-Maḳāletü’l-ûlâ min Kitâbi Biyus fi’l-aʿẓami’l-münṭaḳa ve’ṣ-ṣum şeklinde kaydedilen, irrasyonel kantiteler üzerine yazılmış aritmetik konusunda bir risâlesi ile makaralarla ilgili Kitâb fi’l-bekre ve hidrolik alet yapımıyla ilgili Risâle ṣanʿatü’z-zemr adlı fiziğe dair eserlerinin; Grek ve Latin yazarlarından ise “Yakan Ayna” adıyla bahsettikleri, parabolik aynalar üzerine kaleme alınmış bir optik eserinin olduğu öğrenilmektedir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1991 yılında İstanbul’da basılan 3. cildinde, 239-240 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.