ARŞÎ

8 Aralık 1904’te Hindistan’ın Râmpûr şehrinde doğdu. Babası Muhtar Ali Han tarafından soyu, Afganistan’ın Sıvât şehrinde yaşamış bir Peştu kabilesi olan Yûsufzây’dan Hâcî Hîl’e dayanır. Bu kol, XVIII. yüzyılda liderleri Rahm Bâz Han zamanında Hindistan’a göç ederek Râmpûr’a yerleşti. Râmpûr Nevvâbı Fazlulhan’ın emrine giren ataları yönetimde risâledar (süvari birliği komutanı) olarak hizmete devam ettiler. Arşî’nin dedesi Ali Ekber Han ailenin ilimde ilk öne çıkan ismidir. Babası Muhtar Ali Han ise iyi bir eğitimden sonra çeşitli yerlerde baytarlık yapmıştır. İki buçuk yaşında annesini kaybeden Arşî ilk eğitimini geleneksel okullarda aldı. 1924’te Râmpûr’da orta öğrenimini tamamladıktan sonra yüksek tahsilini 1925’te girdiği Pencap Oriental College’da Arap, Fars dili ve edebiyatları dalında yaptı. Lisans bitirme düzeyi olan “Mevlevî-yi âlim”, bir yıl sonra da yüksek lisans düzeyinde “Mevlevî-yi fâdıl” derecelerini aldı. Ardından Hintçe ve Almanca’sını geliştirdi.

Leknev’de kısa bir süre Nedvetü’l-ulemâ’nın temsilciğini yapan Arşî, birkaç başarısız iş girişiminden sonra Temmuz 1932’de Râmpûr eyaletinde Rızâ Kütüphanesi’nde memur ve müdür olarak çalıştı, vefatına kadar bu görevini sürdürdü. Aynı dönemde tahkik çalışmaları yanında birçok makale ve kitap yazdı. Ülkesinde ve ülke dışında konferanslara ve seminerlere katıldı. 1946-1949 yıllarında Râmpûr Koleji’nde düzenlenen seri halk seminerlerinin en önemli hocasıydı. Hindistan Tarih Kongresi, Encümen-i Terakkî-i Urdu, Aligarh Câmia-Urdu, Hindistan İslâm Araştırmaları Kongresi ve Osmâniye Şarkiyat Bürosu gibi kurum ve merkezlerde katılımcı ve üye olarak yer aldı. 1966-1967’de Hindistan İslâm Araştırmaları Kongresi’ne başkanlık etti. İlmî ve edebî başarıları kendisine 1961’de Shitya Akademi ödülünü, 1972’de Devlet Başkanlığı onur nişanını ve 1974’te Uttar Pradeş özel edebiyat ödülünü kazandırdı. 25 Şubat 1981’de Râmpûr’da vefat etti ve Rızâ Kütüphanesi’nin bahçesine defnedildi.

Eserleri. Neşir. a) Arapça: Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm, Kitâbü’l-Ecnâs min kelâmi’l-ʿArab ve me’ştebehe fi’l-lafẓi ve’ḫtelefe fi’l-maʿnâ (Bombay 1356/1938; Beyrut 1403/1983); Kādî Abdülmuktedir b. Mahmûd b. Süleymân-ı Dihlevî eş-Şüreyhî, Lâmiyyetü’l-Hind (Mecelle-i S̱eḳāfetü’l-Hind, Yeni Delhi 1950, s. 2-9); Kutbe b. Evs ez-Zübyânî el-Hâdire, Dîvânü şiʿri’l-Ḥâdire (Muhammed b. Abbas el-Yezîdî derlemesi; Journal of Bombay Branch of Royal Asiatic Society, cilt 424-425 [Bombay 1948], s. 1-40); Ebû Mihcen es-Sekafî’ye ait divanın ilmî neşri (S̱eḳāfetü’l-Hind, Yeni Delhi 1952, s. 73-130); Süfyân es-Sevrî, Tefsîru Süfyâni’s̱-S̱evrî (Râmpûr 1385/1965); Ebû Bekir İbnü’l-Enbârî, Kitâbü Mersûmi’l-ḫaṭ (Yeni Delhi 1396/1977), Kitâbü’l-Maḳṭûʿ ve’l-mevṣûl (Râmpûr 1401/1980); Sâhib b. Abbâd, el-Ems̱âlü’s-sâʾire min şiʿri’l-Mütenebbî (S̱eḳāfetü’l-Hind, Yeni Delhi, Aralık 1953, Mart 1954, Haziran 1954, Eylül 1954).

b) Urduca, Farsça, Hintçe: Dîvân-ı Ġālib (Gālib Mirza Esedullah’ın Urduca divanının neşridir, Aligarh 1958; Yeni Delhi 1982); İntiḫâb-ı Ġālib (Gālib Mirza Esedullah’ın Urduca ve Farsça şiirlerinden seçmelerdir, Bombay 1943); Mekâtîb-i Ġālib (Gālib Mirza Esedullah’ın Râmpûr eyalet valileri Nevvâb Yûsuf Ali Han ve Nevvâb Kelb Ali Han’a yazdığı Urduca mektuplar olup Râmpûr’da bir kısmı 1937’de, bir kısmı da 1949’da basılmıştır); Nâdirât-ı Şâhî (Celâleddin II. Şah Âlem’in Urduca, Farsça ve Hintçe şiirlerinden oluşan divanıdır, Râmpûr 1944). Bunlardan başka Arşî, Farsça bazı eserlere önsöz/giriş yazmış, bazı kayıt ve notlar düşmüştür: Düstûr-ı feṣâḥat (Ahmed Ali Han), Veḳāyiʿ-i ʿÂlem Şâh (Kenver Preym), Târîḫ-i Muḥammedî (Mirza Muhammed-i Hârisî), Târîḫ-i Ekberî / Târîḫ-i Ḳandehârî (Hacı Muhammed Ârif). Zühre-i Arşî, İmtiyâz Ali Han’ın “Arşî” mahlasıyla yazdığı Urduca ve Farsça şiirlerinden yaptığı seçmeleri İntiḫâb-ı ʿArşî adlı eserinde toplamıştır (bk. bibl.). Bunların dışında Arşî Fihrist-i Maḫṭûṭât-ı Urdû Memlûke-i Rıżâ Laʾibrîrî (Râmpûr 1967, 2013) ve Catalogue of the Arabic Manuscripts in Raza Library (I-VI, Râmpûr 1963-1977) adıyla iki katalog çalışması yapmıştır.

Makaleleri. Arşî’nin Arap, Fars ve Urdu edebiyatlarının yazarları, eserleri ve bunların yazmaları hakkında yazdığı makaleleri Hindistan ve Pakistan’da çıkan dergilerde yayımlanmıştır. Onun Arap ve Fars edebiyatına dair on beş makalesi Maḳālât-ı ʿArşî adıyla basılmış (Lahor 1970), Mâlik Râm ve Muhtârüddin Ahmed tarafından Maḳālât-ı ʿArşî başlıklı bir monografi yayımlanmıştır (Dehli 1965). Ahlâk-ı Ahmed-i Âhen de Arşî’nin Fars edebiyatına dair Urduca yazdığı on beş makalesini Maḳālât-ı Mevlânâ ʿArşî adıyla bir araya getirmiştir (Arşî’nin makalelerinin fihristi için bk. Ekber Ali Han, s. 51-60; Seyyid Mes‘ûd Hasan, s. 263-273). Bazı önemli makaleleri: “İstinâdü Nehcü’l-Belâġa”. Urduca yayımlanmış olan makale (Mecelle-i Fârân, Karaçi 1954, s. 2-87) Arapça (Âmir Ensârî, S̱eḳāfetü’l-Hind [Delhi 1957], VIII/4) ve Farsça’ya (Murtazâ Âyetullah Şîrâzî, Tahran 1362 hş.) çevrilmiştir; “el-İmâmü’s̱-S̱evrî ve Kitâbuhû fî tefsîr” (Dâʾiretü’l-Maʿârifi’l-İslâmiyye [Haydarâbâd 1358], s. 159-188); “Ḥavle aḥbâri’z-zamân” (S̱eḳāfetü’l-Hind [Yeni Delhi 1961], XII/1, s. 93-123).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 118-119 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.