BÂHARZÎ, Seyfeddin

586’da (1190) Bâharz’da doğdu. İlk öğrenimini burada yaptı. Ardından tahsil maksadıyla küçük yaşta seyahate çıktı. Buhara, Bağdat ve Nîşâbur gibi ilim merkezlerini dolaştıktan sonra hacca gitti. Bağdat’ta Şehâbeddin es-Sühreverdî’nin, Horasan’da Ali et-Tûsî’nin derslerine devam etti. Celâleddin el-Mergīnânî’den babasının el-Hidâye adlı eserini okudu. Buhara’da Cemâleddin el-Mahbûbî ve Şemsüleimme el-Kerderî gibi âlimlerden faydalandı. Daha sonra Herat’a giderek Tâceddin Mahmûd el-Üşnühî’den hırka giydi. Şeyhi Necmeddîn-i Kübrâ’ya Hîre’de intisap etti. Daha sonra şeyhinin halifesi sıfatıyla o sırada Moğollar tarafından yağma ve tahrip edilen Buhara’ya giderek şehrin dış mahallelerinden Fethâbâd’a yerleşti. Orada vaazlar verdi: Ṣaḥîḥ-i Buḫârî okuttu ve hadis şerhetti. Kısa zamanda bir hayli taraftar kazanan Bâharzî “şeyh-i âlem” unvanıyla anılmaya başlandı. Semâ meclislerine devam etmesi ve tesbih namazlarını cemaatle kıldırması, hakkında birtakım dedikoduların çıkmasına ve inançlarının tenkit konusu yapılmasına yol açtı.

Bâharzî pek çok vezir, devlet adamı ve hükümdarın saygısını kazandı. Cuci’nin oğlu Berke kendisini Buhara’da ziyaret etmiş ve onun telkiniyle müslüman olmuştu. Mengü Kaan’ın annesi Sirkutay Bigi Buhara’da yaptırdığı medresenin idaresini Şeyh Bâharzî’ye bıraktı, ayrıca birkaç köyün gelirini buraya vakfetti. 1257-1282 yılları arasında Kirman’da hüküm süren Terken Sultan Bâharzî’ye değerli hediyeler göndererek oğlunu Kirman’a yollamasını rica etti, bunun üzerine Bâharzî oğlu Burhâneddin Ahmed’i oraya gönderdi. Menkıbelere göre Halife Mu‘tasım-Billâh, Hz. Ali’nin hattıyla yazılmış bir mushaf da dahil olmak üzere kendisine birtakım hediyeler yollamıştır. Azerbaycan hâkimi Melike’nin Hz. Peygamber’in Uhud’da kırılan dişini ona hediye ettiği rivayet edilir. Şîraz hâkimi Muzafferüddin de kendisine her yıl 1000 dinar göndermekteydi. Hint Sultanı Nâsırüddin Aybeg ile Sind ve Mültan hâkimi Gıyâseddin onunla mektuplaşırlardı. Mengü Kaan’ın veziri Burhâneddin Mes‘ûd b. Mahmûd Yalvaç da şeyhi çok sevip sayardı. Menkıbeler, Bâharzî’nin gördüğü bu saygıyı şeyhi Necmeddîn-i Kübrâ’nın bu hususta ona ettiği duaya bağlar.

Moğollar’ın “ulu şeyh” unvanını verdikleri Bâharzî onlar arasında İslâmiyet’in yayılmasında çok tesirli oldu. Altın Orda Hükümdarı Batu Han, kendisi müslüman olmadığı halde kardeşi Emîr Berke’nin şeyhin irşadıyla müslüman ve ona mürid olmasından memnun kalmıştı. Bazı menkıbelere göre Batu Han ile Hülâgû Han da onun vasıtasıyla müslüman olmuşlar, ancak bunu gizli tutmuşlardı. Bütün bunlar, şeyhi Necmeddîn-i Kübrâ’yı öldürmüş olan Moğollar’ın Bâharzî’ye büyük bir saygı duyduklarını göstermektedir. Sağlığında şöhreti ve tesiri geniş sahalara yayılan Bâharzî’ye Bâharziyye adlı bir tarikat nisbet edilmektedir. Halifelerinden Bedreddîn-i Semerkandî’nin müridlerinden Şeyh Necîbüddin vasıtasıyla tesiri Hindistan’da da yayılmıştır.

İmam Buhârî’nin Hartenk’teki kabrini sık sık ziyaret edip türbesini tamir ettiren, içini örtü ve kandillerle süslettiren Bâharzî, 25 Zilkade 659’da (21 Ekim 1261) Fethâbâd’daki hankahında vefat etti. Ardında büyük bir servet, çok sayıda mürid ve halife bıraktı.

Bâharzî’nin Fethâbâd’daki kabri ve tekkesi uzun müddet halkın ve devlet adamlarının ziyaret ettikleri bir yer olmuştur. İbn Battûta VII. (XIII.) yüzyılın ilk yarısında burayı ziyaret ettiği zaman hankah Bâharzî’nin torunu Şeyh Yahyâ tarafından idare edilmekteydi. Yahyâ İbn Battûta’yı evinde ağırlamıştı; şehrin ileri gelenleri burada toplanmış, vaazlar verilmiş, hâfızlar tarafından Kur’an tilâvet edilmiş, makamla Farsça ve Türkçe şiirler okunmuştu. İbn Battûta hankahın zengin vakıfları bulunduğunu özellikle belirtir. Bu tekke son asırlarda Ṭarâʾiḳu’l-ḥaḳāʾiḳ müellifi Ma‘sûm Ali Şah tarafından da ziyaret edilmiştir. Bâharzî’nin tekkesiyle ilgili vakfiye yayımlanmıştır (bk. Teheschevitch, O. D. Bukhskiye Dokumenti XIV. veka, Tashkent 1956).

Eserleri. Aynı zamanda şair olan Bâharzî’nin Arapça ve Farsça eserlerinin başlıcaları şunlardır:

2. Risâle-i ʿIşḳ (nşr. Îrec Efşâr, Mecelle-i Dânişkede-i Edebiyyât, VIII/4 içinde, Tahran 1340 hş., s. 11-24).

3. Rubâʿiyyât. Bâharzî’nin rubâîleri Ömer Hayyâm, Ebû Saîd-i Ebü’l-Hayr ve Baba Efdal’in rubâîleriyle karıştırılmıştır. Elli tanesi Hudâbahş tarafından yayımlanan (ZDMG, LIX [1905], s. 345-354), bu rubâîlerin sayısını daha sonra Said Nefîsî doksana çıkarmıştır (Mecelle-i Dânişkede-i Edebiyyât, II/4, Tahran 1334 hş., s. 1-15).

4. Veḳāyiʿu’l-ḫalvet (bk. Brockelmann, I, 810).

5. Veṣâyâ. Bâharzî’nin vasiyetnâmesi Îrec Efşâr tarafından yayımlanmıştır (Ferheng-i Îrân-zemîn, XX/1-2, Tahran 1353 hş., s. 316-323).

6. Rûznâme. Torunu Yahyâ’nın anlattığına göre Bâharzî’nin karşılaştığı önemli hadiseleri günü gününe kaydettiği bu eser bugün mevcut değildir. Evrâdı (Şehid Ali Paşa, nr. 1384/6) ile Sa‘deddîn-i Hammûye’ye yazdığı bir mektup (Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 2023/11, vr. 8082) Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir.

Bâharzî’nin soyundan gelenler uzun süre Fethâbâd’daki hankahın ve medresenin idaresini üstlenmişlerdir. Bunların içinde meşhur olanlardan bazıları şunlardır: Büyük oğlu Celâleddin Muhammed (ö. 661/1263). Ortanca oğlu Burhâneddin Ahmed (ö. 696/1297) Şeyhzâde-i Saîd diye tanınır. Terken Hatun’un ricası üzerine Kirman’a gönderilmiştir. Üçüncü oğlu Muzhirüddin Mutahhar Konya’ya giderek Mevlânâ ile görüşmüştür (Eflâkî, s. 273). Mezârât-ı Kirmân (Teẕkiretü’l-evliyâʾ) adlı eserin müellifi Saîd-i Mihrâbî, Burhâneddin Ahmed’in soyundandır. Burhâneddin Ahmed’in oğlu Ebü’l-Mefâhir Yahyâ (ö. 736/1335) Evrâdü’l-aḥbâb ve fuṣûṣü’l-âdâb isimli eseriyle tanınır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1991 yılında İstanbul’da basılan 4. cildinde, 474-475 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.