BEYÂTÎ, Abdülvehhâb

1926 veya 1924’te Bağdat’ta doğdu ve orada büyüdü. İlk ve orta öğreniminin ardından 1946’da Bağdat’taki Dârülmuallimîne’l-âliye’ye girdi ve 1950’de Arap dili ve edebiyatı bölümünden mezun oldu. İlk divanı aynı yıl yayımlandı. Irak ve Lübnan’daki çeşitli okullarda öğretmenlik yaptı. 1954’te Irak Sosyalist Partisi’nin çıkardığı es̱-S̱eḳāfetü’l-cedîde dergisinin yayın ekibine katıldı. Dönemin Nûri Said Paşa yönetimindeki İngiliz yanlısı Irak hükümetini eleştiren bazı yazılar kaleme alınca tutuklandı. Serbest bırakıldıktan sonra Dımaşk’a, ardından Beyrut’a, oradan da Kahire’ye gitti. Kahire’de el-Cumhûriyye gazetesinde yazılar yazdı. 1958 Irak Devrimi’nden sonra ülkesine döndü. Irak Eğitim Bakanlığı basın yayın müdürlüğüne getirildi. 1959-1961 yıllarında Sovyetler Birliği’nde Irak kültür ataşeliği görevinde bulundu. Ardından iki yıl daha kalarak Moskova Üniversitesi’nde ders verdi, Asya Milletler Enstitüsü’nde çalışmalar yaptı. Bu sırada Moskova’da bulunan Nazım Hikmet’le tanıştı. 1963’te Irak vatandaşlığından çıkarıldı. Cemâl Abdünnâsır’ın daveti üzerine 1964’te Kahire’ye gitti. 1968’de Irak vatandaşlığına yeniden kabul edildi. 1972’de Irak’a çağrıldı ve Kültür Bakanlığı’nda müsteşar olarak göreve başladı. 1979-1990 yıllarında İspanya’da Irak kültür ataşeliği yaptı. 1990’da yaş haddinden emekliye ayrılıp Irak’a döndü. Ertesi yıl California’da yaşayan kızının ölümü üzerine Amerika’ya gitti. Birkaç ay kaldıktan sonra döndüğü Amman’da hayatını sürdürdü. 1995’te Suudi Arabistan’da bir kültür festivaline katılması yüzünden Irak vatandaşlığından tekrar çıkarıldı. 1998 yılı sonlarında Şam’a yerleşti ve 3 Ağustos 1999’da burada vefat etti. Vasiyeti gereği Dımaşk’ta Muhyiddin İbnü’l-Arabî Mezarlığı’na defnedildi.

Beyâtî, Nâzik el-Melâike ve Bedr Şâkir es-Seyyâb ile birlikte modern Irak şiirinin öncülerindendir. Fasih Arapça’yı ince ve etkili bir üslûpla kullanan Beyâtî, XX. yüzyılın ikinci yarısında bütün Arap dünyasında ilgiyle karşılanan eserleriyle Arap şiirinde modern serbest şiir anlayışının yerleşmesini sağlayan önemli şairlerden biridir. Kendisi edebiyat anlayışını oluştururken klasik Arap şiirinden beslenmiştir. Genel olarak klasik Arap şairlerinden, özel olarak da tasavvuf edebiyatının önemli şahsiyetleri olan İbnü’l-Fârız, Hallâc-ı Mansûr ve İbnü’l-Arabî’den faydalanmış, onların mazmunlarını kullanmıştır. Bu çerçevede İbnü’l-Arabî’nin eserlerine ve düşüncelerine olan ilgisini özellikle zikretmek gerekir. 1970’li yıllarda yazdığı ʿAynü’ş-şems ev taḥavvülâtü Muḥyiddîn İbni’l-ʿArabî fî tercümâni’l-eşvâḳ adlı kasidesi gibi eserleri, ayrıca İbnü’l-Arabî’nin yakınına defnedilmeyi vasiyet etmesi bu ilgiyi açıkça göstermektedir. Beyâtî, romantizm akımına bağlı şiirler yazarak başladığı edebiyat hayatına realizm etkisindeki şiirleriyle devam etmiştir. Eserlerinde Marksist öğretilere yer vermiş, modern Arap şiirinde sosyalist-realist eğilimin temsilcisi sayılmıştır. Şiiri sosyal değişim ve gelişime destek olan bir sanat ürünü ve yeni medeniyet ufukları oluşturan bir araç olarak görmüş ve şiirin bu amaçla kullanılması gerektiğini ifade etmiştir. Şiirlerinde köy ve şehir hayatının zorluklarını ele almış, sürgün yıllarında yaşadığı vatan özlemini eserlerine yansıtmış, bu arada mitolojik unsurları sıkça kullanmıştır. Sultan b. Ali el-Uveys şiir ödülü (1995) başta olmak üzere çeşitli ödüller almış, eserleri pek çok dile çevrilmiş, ünlü yazar ve şairlerle kurduğu ilişkiler sayesinde şöhreti Arap dünyasının dışındaki edebiyat çevrelerinde tanınmasını sağlamıştır.

Eserleri. Dîvânü melâʾike ve şeyâṭîn (Beyrut 1950) (“Liḳāʾ” adlı kasidesi dışında klasik tarzda yazılmış şiirlerinden oluşur); Ebârîḳ müheşşeme (Bağdat 1954) (klasik ve modern anlayışa göre yazılmış siyasî şiirleridir); el-Mecd li’l-eṭfâl ve’z-zeytûn (Kahire 1956); Risâle ilâ Nâẓım Ḥikmet ve ḳaṣâʾid uḫrâ (Beyrut 1956, 1993); Eşʿâr fi’l-menfâ (Kahire 1957; Bağdat 1958; Beyrut 1966; İsp. trc. Federico Arbós, Conciones del destiero, Madrid 1969); ʿİşrûn ḳaṣîde min Berlîn (Bağdat 1959); Kelimât lâ temût (Beyrut 1960); Ṭarîḳu’l-ḥürriyye (Put’svobody, Rusça trc. Moscow 1962); Muḥâkeme fî Neysâbûr (Beyrut 1963); en-Nâr ve’l-kelimât (Beyrut 1964); Ḳaṣâʾid (Kahire 1965); Seferü’l-faḳr ve’s̱-s̱evre (Beyrut 1965); Elleẕî yeʾtî ve lâ yeʾtî (Beyrut 1966; İsp. trc. Federico Arbós, El que viene y no viene, Madrid 1982); el-Mevt fi’l-ḥayât (Beyrut 1968; İsp. trc. Federico Arbós, La muerte en la vida, Madrid 1980); Tecribetî eş-şiʿriyye (bu eserinde şair edebiyat anlayışını ve şiir dünyasını anlatmaktadır) (Beyrut 1968; İsp. trc. Carmen Ruiz Bravo, Mi experience poética, Madrid 1986); Bükâʾiyye ilâ şemsi Ḥuzeyrân ve’l-mürteziḳa (Beyrut 1969) (Filistin’de 1967 yılı Haziran yenilgisinden sonra yazılmış şiirleridir); ʿUyûnü’l-kilâbi’l-meyyite (Beyrut 1969); el-Kitâbe ʿale’ṭ-ṭîn (Beyrut 1970; İsp. trc. Federico Arbós, Escrito en el barro, Madrid 1987); Yevmiyyâtü siyâsiyyin muḥterif (Beyrut 1970); Ḳaṣâʾidü ḥubbin ʿalâ bevvâbâti’l-ʿâlemi’s-sebʿ (Bağdat 1971; Fr. trc. Jean-François Dionnot, Poèmes d’amour des sept portail du monde, Paris 1981; İsp. trc. Federico Arbós, Poemas de amor ante los siete pórticos del mundo, Madrid 1982); Sîre ẕâtiyye li-sâriḳi’n-nâr (Beyrut 1974); Kitâbü’l-Baḥr (Beyrut 1975); Ḳameru Şîrâz (Beyrut 1978); Ṣavtü’s-senevâti’ḍ-ḍavʾiyye (Beyrut 1979); Bustânü ʿÂʾişe (Beyrut 1989); el-Baḥs̱ ʿan yenâbîʿi’ş-şiʿr ve’r-rüʾyâ (Beyrut 1990); Küntü eşkû ile’l-ḥacer (Beyrut 1993); Ḥarâʾiḳu’ş-şuʿarâʾ (Beyrut 1994); Kitâbü’l-Merâs̱î (Beyrut 1995); el-Ḥarîḳ ve ḳaṣâʾid uḫrâ (Tunus 1996); Ḫamsûne ḳaṣîdete ḥub (Beyrut 1997); el-Baḥru baʿîdün esmaʿuhû yetenehhedü (Beyrut 1998); Yenâbiʿu’ş-şems: es-Sîretü’ş-şiʿriyye (Dımaşk 1999); Müdün ve ricâl ve metâhât (Beyrut 1999). Beyâtî’nin şiirleri Dîvânü ʿAbdilvehhâb el-Beyâtî (I-II, Beyrut 1972), el-Aʿmâlü’ş-şiʿriyye (I-II, Beyrut 1995), el-Aʿmâlü’l-kâmile (Kahire 1985) gibi adlarla bir araya getirilmiş, eserlerinden çeşitli seçmeler yapılmıştır (el-Muḫṭârât, der. Muhammed Mazlûm, Beyrut 1998; el-Muḫtâr min şiʿri ʿAbdilvehhâb el-Beyâtî, Kahire 2000). Şiirinden bir seçme Bassam K. Frangieh tarafından İngilizce’ye tercüme edilmiştir (Love, Death and Exile, Washington 1990, Arapça metinlerle birlikte).

Beyâtî’nin iki de çevirisi vardır. 1. Paul Eluard, Muġanni’l-ḥub ve’l-ḥürriyye (Beyrut 1957, Ahmed Mürsî ile birlikte). Fransız gerçeküstücü şair Paul Eluard’ın Poésie, amour et liberté adlı eserinin çevirisidir. 2. Louis Aragon, Şâʿirü’l-muḳāveme (Beyrut 1959, Ahmed Mürsî ile birlikte). Hannah Josephson ve Malcolm Cowley’in neşrettiği Aragon, Poet of the French Resistance (1945) adlı eserin tercümesidir.

Abdülvehhâb el-Beyâtî hakkında yapılan pek çok çalışmadan bazıları şunlardır: İhsan Abbas, ʿAbdülvehhâb el-Beyâtî ve’ş-şiʿrü’l-ʿIrâḳıyyü’l-ḥadîs̱ (Beyrut 1955); Şevkī Humeys, el-Menfâ ve’l-melekût fî şiʿrî ʿAbdilvehhâb el-Beyâtî (Beyrut 1971); Adnan Hakkī, en-Nümûẕecü’s̱-s̱evrî fî şiʿri ʿAbdilvehhâb el-Beyâtî (Bağdat 1972); Desmond Stewart, Poet of Iraq: Abdul Wahab Bayati (London 1976); Muhyiddin Subhî el-Accân, er-Rüʾyâ fî şiʿri’l-Beyâtî (doktora tezi, 1985, Beyrut Amerikan Üniversitesi; baskı: Dımaşk 1986); Süleyman Cübrân, el-Mebnâ ve’l-luġa fî şiʿri ʿAbdilvehhâb el-Beyâtî (Akka 1989); Abdülazîz Şeref, er-Rüʾyetü’l-ibdâʿiyye fî şiʿri ʿAbdilvehhâb el-Beyâtî (Beyrut 1991); Hâmid Ebû Ahmed, ʿAbdülvehhâb el-Beyâtî fî İsbânyâ (Beyrut 1991); Halîl Rızk, Şiʿru ʿAbdilvehhâb el-Beyâtî fî dirâse üslûbiyye (Beyrut 1995); Ebü’l-Kāsım Muhammed Kerû, ʿAbdülvehhâb el-Beyâtî beyne’ẕ-ẕikreyât ve’l-ves̱âʾiḳ (Tunus 2000) (2004 yılına kadar yapılan çalışmaların bir listesi için bk. Emîl Bedî‘ Ya‘kūb, II, 779-780).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 191-192 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.