BUHÂRÎ, Cüneyd b. Muhammed

Nijerya’da ilim ve siyasetle ilgilenen, 1817 yılından itibaren Sokoto vezirliği görevini üstlenen bir aile içinde doğdu. Babası Muhammed b. Ahmed 1903’teki İngiliz işgali sırasında vezirdi. 1915’te babası vefat ettikten sonra bakımını amcası Vezir Muhammed Sambo b. Ahmed, onun da vefatı üzerine kardeşi Vezir Abdülkadir üstlendi. Küçük yaşından itibaren İslâmî ilimleri öğrenmek amacıyla âlimlerin meclislerinde bulundu. İlk hocası Muhammed Bello Mescidi’nin imamı Ebû Bekir Bûbe’dir. Kendisinden Osman b. Fûdî’nin eserlerini okudu. Ardından Yahyâ b. Halîl’den edebiyat ve şiir, Yahyâ b. Abdülkādir’den hadis dersleri aldı. 1934’te orta öğretimde öğretmenliğe başladı, sonraları Nijerya devlet başkanlığı yapacak olan Elhaci Şeyh Şagari (Alhaji Shehu Shagari) onun öğrencisi oldu. 1940’ta Külliyyetü’l-muallimât’a hoca tayin edildi. Ardından sultanın dinî konularda danışmanlığını yaptı. 1948’de kardeşi Abbas’ın yerine Sokoto vezirliğine getirildi. Nijerya müslümanlarının problemlerini çözmek için oluşturulan bazı kurumlarda aktif rol oynadı. Nijerya’nın kuzey eyaletlerinin başşehri olan Kaduna’daki Meclisü’l-ümerâ ve’r-rüesâ’da 1952-1966 yıllarında üye olarak faaliyet gösterdi. Kuzey Naibler Meclisi’nde Sokoto temsilciliği yaptı. Bu dönemlerde de danışmanlık görevi sürmekteydi. Afrika’ya ve Arap ülkelerine gönderilen heyetlere başkanlık etti. Nijerya’daki müslümanları bir araya getiren el-Meclisü’l-a‘lâ li’ş-şuûni’l-İslâmiyye’nin kuruluşuna katıldı, ayrıca Kuzey Nijerya’nın ilk başbakanı olan Ahmedü Bello’nun kurduğu Cemâatü nasri’l-İslâm’ın ilk başkanı oldu. 1961’de Nijerya’nın en büyük üniversitesi olan Ahmedu Bello Üniversitesi kendisine edebiyat alanında fahrî doktora verdi. 1976-1977’de Sokoto eyaletindeki Yazma Eserler ve Belgeler Merkezi’nin müdürlüğüne getirildi. Eserlerini Arap, Hevsâ ve Fûlânî (Fulbe) dillerinde yazıyordu. Buhârî, seyahat ettiği yerleri ustaca tasvir etme yeteneğine sahip bir şair, ayrıca dil, edebiyat ve tarih konularında bilgisine başvurulan bir âlimdi. Eserlerinde edebî mirası ihya etmeye, ülkesinde ilim ve kültür hayatını canlandırmaya çalıştı. Zühd ve takvâ sahibi bir âlim olan Buhârî vefat ettiğinde geriye bir gün önce yanına gelen bir misafirinin hediye ettiği az miktarda paradan başka bir şey bırakmamıştı.

Eserleri. Elliden fazla eser kaleme aldığı belirtilen Buhârî’nin Revâʾiḥu’l-ezhâr min ravżâti’l-cinân adını taşıyan, klasik Arap şiiri tarzında kırk kasideden oluşan küçük hacimli bir divanı vardır. Şiirlerinde Câhiliye ve Abbâsîler dönemi şairlerinin etkisi görülür (Ahmad Khānī – Kabir Ahmed Gandi, s. 235). Genelde methiye, mersiye ve tasvirlerden meydana gelen kasidelerin bir kısmını sömürgecileri hicvetmek için yazmıştır. Bazı kasidelerine İngiliz işgali öncesindeki Sokoto hilâfetine ağıt yakarak başlar, o dönemin sultanlarının yanı sıra bazı mutasavvıf ve âlimleri de metheder. Bunlar arasında Şeyh Osman b. Fûdî, onun kardeşi Abdullah, Muhammed Bello ve ilk hocası Ebû Bekir Bûbe özel bir yer tutar. Hz. Peygamber, sahâbe, büyük mutasavvıflar, Sokoto hilâfetinin eski sultanları ile tevessülde bulunarak Allah’a yakarış içeren şiirlerinin yanında 1946’da gerçekleştirdiği hac ziyaretine dair kasideleri de vardır (Qasida Poetry, II, 425). Ömer Mûsâ Gaden, Edebü’r-riḥle fî Dîvâni revâʾiḥi’l-ezhâr min ravżâti’l-cinân adıyla bir doktora tezi hazırlamıştır (2012, Malezya Uluslararası İslâm Üniversitesi İlâhiyat ve İnsan Bilimleri Fakültesi). Buhârî’nin diğer eserlerinden bazıları şunlardır: Tenşîṭü’z-zâʾirîn li-mezâri emîri’l-müʾminîn Muḥammed Bello (Zaria 1960); Buġyetü’r-râġıbîn bi-ziyâdeti İsʿâfi’z-zâʾirîn (Zaria 1961); İsʿâfü’z-zâʾirîn bi-ẕikri türebi’l-evliyâʾi’ṣ-ṣâliḥîn (Zaria 1961, Hevsâ diline tercümesiyle birlikte); İtḥâfü’l-iḫvân bi-ẕikri’l-emâkini’lletî eḳāme fîhâ eş-Şeyḫ ʿOs̱mân (İng. trc. “A Contribution to the biography of the Shaykh Usman, mentioning the various places where he stayed”, trc. Abdullahi Smith – Osman İsmail, Studies in the History of Sokoto Caliphate, ed. Y. B. Usman, Zaria 1979, s. 463-472); Ḳalâʾidü’l-ʿiḳyân fî ẕikri umûri’ş-Şeyḫ ʿOs̱mân (Sokoto, ts.); Żabṭü’l-mülteḳaṭât mine’l-aḫbâri’l-müteferriḳa fi’l-müʾellefât (Sokoto, ts.); İfâdetü’ṭ-ṭâlibîn fî ẕikri baʿżı ḳaṣâʾidi emîri’l-müʾminîn Muḥammed Bello (Sokoto, ts.); Mütḥifü’l-iḫvân bimâ etâ fi’l-Keşf ve’l-beyân (Kano, ts.); Taʿlîmü’l-iḫvân bi-ẕikri men teʿallemtü minhü luġate’l-Fûlân (Zaria, ts.); Tefrîcü’n-nefs bi-ẕikri ziyâreti’l-ʿIrâḳ ve’l-Ḳuds (Sokoto, ts.); ʿArfü’r-reyḥân fi’t-teberrük bi-ẕikri’ş-Şeyḫ ʿOs̱mân (Zaria, ts.); Merteʿu’l-eẕhân ʿalâ luġati’l-Fûlân (Zaria, ts.); Neylü’l-ereb fî istiḳṣâʾi’n-nesebi’l-Fûlânî (Sokoto, ts.) (eserlerinin bir listesi ve yazma nüshaları için bk. Hunwick, II, 197-211).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 217 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.