BURİAN, Ahmet Orhan

Üsküdar Bağlarbaşı’nda doğdu. Babası tehcir suçlamaları için oluşturulan Nemrut Mustafa Paşa Divanı üyelerinden Recep Paşa’dır. Kabataş Lisesi’ni bitirdikten sonra (1932) İngiltere’ye gönderildi; Cambridge Üniversitesi İngiliz Dili ve Edebiyatı Bölümü’ne yazıldı (1933); 1936’da mezun oldu. Bir süre daha Cambridge’de kalarak Thomas Hardy üzerine bir araştırma yaptı. Yurda dönünce Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’ne tayin edildi. Bir yandan da Yücel dergisinin yazı kadrosunda yer aldı ve dergiye yepyeni edebî bir kimlik verdi. Burada çıkan yazıları büyük ölçüde Cumhuriyet dönemi Türk edebiyatı hakkındadır. Bu dönemin edebiyatını yeni bir bakış açısıyla ele aldı. Dönemin Türk şiiriyle ilgili kitabı önce Behçet Kemal Çağlar ve Halûk Y. Şehsuvaroğlu ile birlikte hazırladı (Mütarekeden Sonrakiler: 1918-1938, İstanbul 1938), 1946’da genişleterek kendi imzasıyla yayımladı.

Burian, Türk-İngiliz ilişkilerinin ilk yılları üzerine yaptığı tezle doçent unvanını aldı. Millî Eğitim Bakanlığı’nın başlattığı “Dünya Edebiyatı’ndan Tercümeler” dizisine özellikle Shakespeare’den yaptığı Hamlet, Macbeth, Othello, Beğendiğiniz Gibi, Atinalı Timon gibi çevirileriyle önemli bir katkıda bulundu. Ayrıca Tagore, J. M. Synge, J. M. Barrie, A. Huxley, E. O’Neil ve A. Miller’den çeviriler yaptı. Daha otuzlu yaşlarında Batı dünyasının bilim, kültür ve sanat çevrelerinde oldukça tanınmıştı. Franz Babinger, W. Livingston Wright, Paul Wittek gibi şarkiyatçılarla da iletişim içindeydi. 1952’de yakın arkadaşı Vedat Günyol’la birlikte Ufuklar dergisini çıkarmaya başladı. Günyol daha sonra dergiyi Yeni Ufuklar adıyla sürdürdü. Ardından tarihe daha çok ağırlık verdi. Başbakanlık Osmanlı ve Topkapı Sarayı arşivlerinde çalıştı. 1947-1948 yıllarında Amerika’da bulundu; Princeton Üniversitesi’nde dersler verdi. Türkiye’ye döndükten sonra en verimli çağında yakalandığı hastalığa yenik düştü (5 Mayıs 1953).

Deneme, eleştiri, çeviri, antoloji ve tarih çalışmalarıyla tanınan Burian, 1940’lı yıllarda Türkiye’de geniş ölçüde tartışılmaya başlanan hümanizma akımını destekleyenlerin arasında yer almıştır. Ona göre dünyada kendine özgü bir sanat ve düşünce sistemi kurabilen uluslar, hümanizma aracılığıyla kendini yeniden tanıyan ve yeniden bulanlardan oluşuyordu. Hümanizmanın bir düşünüş olduğunu, bu düşünüşün de dogmalardan kaçınma ve araştırıp deneme gibi iki ana niteliği bulunduğunu, hümanizmanın tarihin akışı içinde başlangıcı ve sonu olan bir dönem diye anlaşılmaması gerektiğini, Türkiye’de ise bir düşünüş değişmesi, bir düşünce devrimi olacağını, fakat bunun kendi hayat koşullarından besleneceğini ileri sürüyordu. Türk tarihinin sosyal bünyesinin ve edebiyatının lâyıkıyla araştırılmadığını, bunun sebebinin olayların ve meselelerin hümanist bir bakışla ele alınmamasına dayandığını, söz konusu zihniyetin Avrupa’ya Rönesans’la yayıldığını yazıyordu (“Müşterek Yazımız”, Yücel, IX/61 [İstanbul 1940], s. 8).

Ahmet Orhan Burian, Türk ve Türkiye tarihi açısından yabancı kaynakların önemini kavrayanlardan biridir. Oriens’te çıkan bir makalesinde Rönesans dönemi İngiltere’sinde Türk kimliğinin nasıl algılandığını incelemiş, İngiliz arşivlerinde ve İngiliz seyahatnâmelerinde bunun izini sürmüş, bu konuda epeyce eser vermiştir (Orhan Burian, Araştırmalar-İncelemeler, der. Z. Arıkan, Ankara 2006). Bu bağlamda Harold Bowen’ın Türkiye Hakkındaki İngiliz Tetkikleri (İngiliz Kültür Heyeti, London-New York-Toronto, ts.) başlıklı eserini Türkçe’ye çevirmiştir, fakat ilk baskıya çevirenin adı konmamış, bu eksiklik eserin ikinci basımında (Ankara 2011) giderilmiştir. Bâbıâli nezdindeki üçüncü İngiliz elçisi Lello’nun Muhtırası’nı İngilizce metni, Türkçe çevirisi ve notlarla birlikte yayımlamıştır (The Report of Lello Third English Ambassador to the Sublime Porte: Babıâli Nezdinde Üçüncü İngiliz Elçisi Lello’nun Muhtırası, Ankara 1952). Orhan Burian, daha çok siyasal olaylara ağırlık veren Türk tarihine dair eserlerin yanında ülkenin ekonomik ve sosyal yapısına ışık tutan yabancı kaynakların da önemini kavramıştır. Memleketin iktisadî ve içtimaî cephelerini aydınlatan yabancı kaynakların Türk medeniyet tarihinin yazılması için ihmal edilmez birer malzeme hazinesi olduğunu düşünüyordu. Nitekim 1951’de İngiliz arşivlerinden yüzlerce belge getirmişti ve bunları Halil İnalcık’la birlikte yayına hazırlıyordu. Fakat ölümü bu işin yarım kalmasına yol açmıştır. Diğer eserleri arasında Cumhuriyet dönemi Türk edebiyatını ele aldığı Denemeler ve Eleştiriler (haz. Vedat Günyol, İstanbul 1993; Talat S. Halman’ın önsözü ve eklerle yeniden, Ankara 2004) ve Kurtuluştan Sonrakiler (İstanbul 1946, 2003) zikredilebilir. Burian’ın günlük ve mektupları da Zeki Arıkan tarafından yeni harflere aktarılarak iki ayrı kitap halinde yayımlanmıştır (İstanbul 2006).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 219-220 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.