CA‘BERÎ

640 (1242) yılı başlarında Ca‘ber Kalesi’nde (Suriye) doğdu. Takıyyüddin, İbnü’s-Sirâc, İbnü’l-Müezzin, Şeyhu’l-Halîl gibi lakap ve künyelerle de anılmıştır. Ancak daha çok Burhâneddin lakabıyla ve doğduğu yere nisbetle Ca‘berî diye meşhur olmuştur.

Köklü bir aileye mensuptur. Ca‘ber’in ileri gelen şahsiyetlerinden ve Ca‘ber müezzini olarak tanınan babası Ömer b. İbrâhim, oğulları İbrâhim’le ondan iki yaş küçük olan Muhammed’in iyi yetişmeleri için büyük gayret sarfetti. Devam ettiği ilim meclislerine ve ders halkalarına onları da götürdü. Ca‘berî henüz sekiz yaşlarında iken Halep’e giden ve burada tanınmış muhaddis Ebü’l-Haccâc Yûsuf b. Halîl’den Cüzʾü İbn ʿArefe’yi okuyan babasına bu derslerde de refakat etti. Buradan Musul’a geçerek Abdürrahîm b. Muhammed el-Mevsılî’den (Tâceddin İbn Yûnus), Şâfiî fıkhına dair et-Taʿcîz fî muḫtaṣari’l-Vecîz adlı eserini okudu. Dokuz yaşında Kur’ân-ı Kerîm’i hıfzetti. Ezberlediği metinler arasında kıraat dalında Ebû Amr ed-Dânî’nin et-Teysîr’i, fıkıhta Şücâ‘ el-İsfahânî’nin Ġāyetü’l-iḫtiṣâr’ı gibi eserler de vardı.

1262 yılından sonra tahsilini ilerletmek için Bağdat’a giden ve akaidde Selefiyye’yi, fıkıhta Şâfiî mezhebini benimseyen Ca‘berî burada Nizâmiye Medresesi’ne girdi. Ayrıca Müstansıriyye Medresesi’ndeki hocaların derslerine de devam etti. Şâfiî fakihi Ebü’l-İz Muhammed b. Abdullah el-Basrî’den fıkıh dersleri aldı. Çocukken Musul’da okuduğu et-Taʿcîz fî muḫtaṣari’l-Vecîz adlı eseri burada müellifinden ikinci defa okuma fırsatı buldu. Kırâat-i seb‘ayı Ebü’l-Hasan Ali b. Osman el-Vücûhî’den, aşereyi Ebû Ali Hüseyn b. Hasan et-Tikrîtî’den okudu. Kıraat ilminde İbnü’l-Hayr İbrâhim b. Mahmûd el-Ezcî’den de icâzet aldı. Bu sırada yazdığı Nüzhetü’l-berere fî ḳırâʾâti’l-eʾimmeti’l-ʿaşere ve ʿUḳūdü’l-cümân fî tecvîdi’l-Ḳurʾân adlı eserleriyle dikkati çekti ve Bağdat âlimleri arasında yerini aldı. Siyasî istikrarın bozulması ve şehirde ulemâ sınıfının azalması üzerine Bağdat’tan ayrılıp Şam’a gitti. Burada dönemin muhaddisleri İbnü’l-Buhârî Ali b. Muhammed ve İbnü’l-Ba‘lebekkî Muhammed b. Abdurrahman’dan hadis dersleri aldı. Daha sonra Beledülhalîl’e (Filistin) geçen Ca‘berî 1289 yılında hac için Mekke’ye gitti. Bu sırada Medine’de Ḫulâṣatü’l-ebḥâs̱ fî şerḥi Nehci’l-ḳırâʾâti’s̱-s̱elâs̱ adlı eserini yazdı. Bir ara Mısır’a da seyahat eden Ca‘berî, hayatının bundan sonraki kırk yılı aşkın dönemini Beledülhalîl’de ders okutarak ve eser yazarak geçirdi. Alemüddin el-Birzâlî, Zehebî, Şemseddin İbnü’l-Lebbân, Takıyyüddin es-Sübkî, Takıyyüddin Muhammed b. Râfi‘ es-Selâm gibi tanınmış âlimler ondan faydalanan pek çok talebe arasında yer aldı.

Kaynakların üstün ahlâk ve engin bilgi sahibi, güzel ve güler yüzlü bir zat olarak tanıttığı Ca‘berî, 15 Ramazan 732’de (10 Haziran 1332) Beledülhalîl’de vefat etti.

Eserleri. Ca‘berî el-Hibâtü’l-heniyyât fi’l-muṣannefâti’l-Caʿberiyyât adlı risâlesinde (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mecâmî‘, nr. 50), 725 (1325) yılına kadar muhtelif ilim dallarında telif ettiği 150 kadar eseri bir arada zikretmiştir. Bunlardan bazıları şunlardır:

A) Kur’an İlimleri. 1. Kenzü’l-meʿânî fî şerḥi Ḥırzi’l-emânî. Ca‘berî’nin en önemli eseri olup Kāsım b. Fîrruh eş-Şâtıbî’nin kırâat-i seb‘a konusunda manzum olarak yazdığı 1173 beyitten meydana gelen Ḥırzü’l-emânî adlı eserinin şerhidir. İki ciltten meydana gelen eserin muhtelif kütüphanelerde pek çok yazma nüshası bulunmaktadır (meselâ bk. Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 47, 215 varak, Denizli, nr. 10, 154 varak, İbrâhim Efendi, nr. 24, 316 varak, Lâleli, nr. 52, 416 varak, Şehid Ali Paşa, nr. 18, 401 varak; Nuruosmaniye Ktp., nr. 45; ayrıca bk. Brockelmann, GAL, I, 521).

2. Cemîletü erbâbi’l-merâṣıd fî şerḥi ʿAḳīleti etrâbi’l-ḳaṣâʾid. el-Ebḥâs̱ü’l-cemîle şerḥu’l-ʿAḳīle adıyla da bilinen eser, Kāsım b. Fîrruh eş-Şâtıbî’nin resm-i hat (mushaf yazısı) konusunda telif ettiği el-Ḳaṣîdetü’r-râʾiyye’si üzerine yazılmış bir şerh olup muhtelif yazma nüshaları mevcuttur (bk. Süleymaniye Ktp., Kadızâde Mehmed Efendi, nr. 7, 181 varak, Reşid Efendi, nr. 1255, 200 varak).

3. Ḫulâṣatü’l-ebḥâs̱ fî şerḥi Nehci’l-ḳırâʾâti’s̱-s̱elâs̱. Mütevâtir yedi kıraatin imamlarına ilâve olarak üç imamın kıraati hakkında müellifin daha önce kaleme aldığı Nehcü’d-dimâs̱e fî ḳırâʾâti’l-eʾimmeti’s̱-s̱elâs̱e adlı manzum eserine yine manzum olarak yaptığı şerhtir (bk. Ca‘berî, s. 60; Brockelmann, GAL Suppl., II, 135).

4. el-Meded fî maʿrifeti’l-ʿaded. Sûrelerin Kur’ân-ı Kerîm’deki sırasıyla, Mekkî mi Medenî mi olduğuna, âyet, kelime ve harf sayısı ile fâsılalarına dair bir risâledir (Süleymaniye Ktp., Çelebi Abdullah Efendi, nr. 13/3, vr. 101^b-147^a). Zerkeşî bu eseri el-Müfred fî maʿrifeti’l-ʿaded adıyla zikretmektedir (el-Burhân, I, 266).

5. Ḥüsnü’l-Meded fî maʿrifeti fenni’l-ʿaded. Mukaddimesinde Kur’ân-ı Kerîm’in sûre, âyet, kelime ve harf sayısı ile fâsılalarına dair umumi bilgilerin verildiği bu eser, yukarıda zikredilen el-Meded fî maʿrifeti’l-ʿaded adlı risâlenin genişletilmiş şeklidir (Süleymaniye Ktp., Hâlet Efendi, nr. 362/2, vr. 17^b-52^a; Hamidiye, nr. 18/1, vr. 1^b-76^a).

6. Nüzhetü’l-berere fî ḳırâʾâti’l-eʾimmeti’l-(fî meẕâhibi’l-ḳurrâʾi’l-)ʿaşere. Meşhur on kıraat imamının usul ve kaidelerinin ele alındığı bir manzume olup müellifin Bağdat’ta bulunduğu sırada telif ettiği bu eserini, hocalarından Ebû Ali Hüseyn b. Hasan et-Tikrîtî de kendisinden dinlemiştir (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 36, 39 varak; Bankipûr Hudâbahş Ktp., nr. 1426, 39 varak).

7. ʿUḳūdü’l-cümân fî tecvîdi’l-Ḳurʾân. Tecvid ilmi konusunda 802 beyitlik bir manzume olup muhtelif yazma nüshaları mevcuttur (bk. Süleymaniye Ktp., Kılıç Ali Paşa, nr. 1029, vr. 85^b-106^a).

8. Ḥadîḳatü’z-zeher fî ʿaddi âyi’s-süver. ʿİḳdü’d-dürer fî ʿaddi âyi’s-süver adıyla da bilinen eser, sûrelerdeki âyet sayıları hakkında elli sekiz beyitlik bir manzumedir (MÜ İlâhiyat Fakültesi Ktp., Hâfız Ali Üsküdarlı, nr. 36, vr. 169^a-170^b; Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 59/10, vr. 67^b-68^a, Kılıç Ali Paşa, nr. 1029, vr. 209^b-210^a).

9. Esbâbü’n-nüzûl. Ebü’l-Hasan el-Vâhidî’nin (ö. 468/1076) aynı adı taşıyan eserinin (Kahire 1316) senedleri terkedilerek yapılan bir muhtasarıdır (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 654, vr. 32^b-133^a).

10. el-Ḫillü’n-nâṣıḥ fî ḥalli’l-müşkili’l-vâżıḥ (Süleymaniye Ktp., Yahyâ Tevfik, nr. 13/2/2).

11. Aḥkâmü’l-hemze li-Hişâm ve Ḥamza (Süleymaniye Ktp., Kılıç Ali Paşa, nr. 1029, vr. 203^b-206^a; Ayasofya, nr. 59/8).

12. Nefîsü’l-iczâʾ fî maʿrifeti’l-eczâʾ. Kitâbü’l-İczâʾ fî maʿrifeti’l-eczâʾ adıyla da bilinen eserde Kur’ân-ı Kerîm’in cüz, hizip gibi bölümlere ayrılmasıyla ilgili rivayetler incelenmektedir (Süleymaniye Ktp., İbrâhim Efendi, nr. 14, vr. 46^b-57^a).

13. el-Vâżıḥa fî tecvîdi’l-Fâtiḥa. el-Ḳuyûdü’l-vâżıḥa fî tecvîdi’l-Fâtiḥa adıyla da anılan ve muhtelif kütüphanelerde yazma nüshaları bulunan eser yirmi iki beyitlik bir manzume olup Abdülhâdî el-Fadlî’nin tahkikiyle neşredilmiştir (Beyrut, ts.).

B) Hadis. 1. Rüsûḫu’l-aḥbâr fî mensûḫi’l-aḫbâr. Nâsih ve mensuh hadislerin konularına göre tertip edildiği bir eser olup Hasan Muhammed Makbûlî el-Ehdel tarafından tahkik edilerek neşredilmiştir (Beyrut 1409/1988).

2. Rüsûmü’t-taḥdîs̱ fî ʿulûmi’l-ḥadîs̱. Rüsûmü’l-ḥadîs̱ adıyla da anılan eser, müellifin mukaddimede belirttiği üzere, İbnü’s-Salâh’ın (ö. 643/1245) ʿUlûmü’l-ḥadîs̱ adlı eserinin hulâsası niteliğinde olup sonuna fıkıh ve usule dair bazı konular ilâve edilmiştir (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1637, vr. 54^b-90^a; Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mecâmî‘, nr. 50).

3. Kitâbü’l-Erbaʿîn fi’l-aḥkâm li-nefʿi’l-enâm. Kitâbü’l-Erbaʿîn fi’l-ḥadîs̱ diye de bilinen eserde ibâdât ve muâmelâta dair kırk hadis bir araya getirilmiştir (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 506/2, 8 varak).

C) Fıkıh. 1. el-İfhâm fî ʿilmi’l-aḥkâm. Şâfiî fıkhına dairdir.

2. Taḥrîrü’l-ebḥâs̱ fî taḳrîri vuḳūʿi’ṭ-ṭalâḳı’s̱-s̱elâs̱. Bu da Şâfiî fıkhına dairdir.

3. Tetimmetü’t-Taṭrîz fî şerḥi’t-Taʿcîz. Ca‘berî’nin, hocası Tâceddin İbn Yûnus’un Şâfiî fıkhına dair et-Taʿcîz fî muḫtaṣari’l-Vecîz adlı eserine yazdığı bir şerh olduğu anlaşılmaktadır (Ca‘berî, s. 57).

4. Naẓmü’l-leʾâlî. Naẓmü’l-ferâʾiż olarak da anılan manzum bir eserdir (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 4827/3, 18 varak).

D) Dil, Edebiyat, Siyer ve Tarih. 1. Dîvânü’l-Caʿberî (Kahire 1324).

2. Tedmîs̱ü’t-teẕkîr fi’t-teʾnîs̱ ve’t-teẕkîr. Nûnî bir kasidedir (Strasburg 1910).

3. Mevâʿidü’l-kirâm fî mevlidi’n-nebî ʿaleyhi’s-selâm. Hz. Peygamber’in mûcizelerini ve nübüvvetini konu almaktadır (Zâhiriyye Ktp., nr. 771, 23 varak; Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Teymûr, nr. 769).

4. İʿlâmü’ẓ-ẓurefâʾ fî eyyâmi’l-ḫulefâʾ (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 39; Ca‘berî’nin diğer eserleri için bk. Ca‘berî, s. 53-69; Brockelmann, GAL Suppl., II, 134-135).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1992 yılında İstanbul’da basılan 6. cildinde, 527-528 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.