CA‘FER b. AHMED

Hayatının ilk dönemi hakkında bilgi yoktur. İsmâilî olan babası ve dedeleri Suleyhîler ve Hâtimîler idaresindeki San‘a’da, kardeşi Yahyâ ise Aden’de İsmâilî Zürey‘îler’e kadılık yapmışlardır. Ca‘fer bilinmeyen bir tarihte Zeydiyye’ye intisap ederek Mutarrif eş-Şihâbî tarafından kurulan Mutarrifiyye fırkasına girdi. Bir süre sonra Yemen’deki mezhep çatışmaları yüzünden Irak’a gitti. Orada Taberistan Zeydiyyesi’nin temsilcisi olan Horasanlı Zeydî âlim Zeyd b. Hasan el-Beyhakī’den ders aldı. Beyhakī 541’de (1146) Mutarrifî bid‘atına karşı Zeydiyye’yi savunmak için Sa‘de’ye davet edildiğinde Mutarrifiyye’den ayrılmış bulunan Ca‘fer de onunla birlikte Yemen’e döndü. Bu arada hasımlarına karşı kullanmak üzere Mu‘tezile akaidine dair çok sayıda eseri beraberinde götürdü. Böylece Hazar denizinin güneyinde bulunan bölgelerdeki Zeydî literatürünü Yemen’de tanıttığı gibi Mu‘tezile akîdesine dair bazı eserleri de kaybolmaktan kurtarmış oldu. Ca‘fer b. Ahmed ile hocası Beyhakī Sa‘de’de, Zeydî İmam Ahmed b. Süleyman el-Mütevekkil’in de desteğiyle şiddetli bir mücadele verdiler. Daha sonra Hâkim b. Ahmed’in idaresi altındaki San‘a’yı ele geçiren Mütevekkil 545 (1150) yılında Ca‘fer’i şehre kadı tayin etti.

Ca‘fer b. Ahmed, daha sonra Irak’a dönen Beyhakī ile birlikte Yemen’den ayrıldıysa da hocasının Tihâme’de vefatı üzerine yolculuğuna yalnız devam etti. Rey’de Beyhakī’nin talebelerinden Zeydî âlim Ahmed b. Ebü’l-Hasan el-Kennî’nin derslerine katıldı. Mekke ve Kûfe’de de bir müddet kalarak ilmî çalışmalarını sürdürdü ve bazı hadis kitaplarının rivayeti için icâzet aldı. 554’te (1159) San‘a’ya dönüşünde tekrar İmam Mütevekkil’in verdiği göreve başlayan Ca‘fer, İb’de Mu‘tezilî akaidini yaymasından dolayı Sünnîler’in düşmanlığını kazandı. ed-Dâmiġ li’l-bâṭıl min meẕâhibi’l-Ḥanâbil adlı eserine el-İntiṣâr fi’r-red ʿale’l-Ḳaderiyyeti’l-eşrâr isimli bir reddiye yazan Yahyâ b. Ebü’l-Hayr el-İmrânî ile, ayrıca Ali b. Abdullah el-Hirmî ile münazaralarda bulundu. Daha sonra San‘a yakınlarındaki Senâ‘da yerleşerek kurduğu medresede ders vermeye başlayan ve zamanla talebe sayısı artan Ca‘fer’e karşı Mutarrifiyye fırkasının muhalefeti de şiddetlendi. Bu fırkanın ilim merkezi olan Vekaş’ta Müslim el-Lahcî ve Yahyâ b. Hüseyin el-Yahîrî gibi âlimlerle münazaralar yaptı; fırka mensupları için Risâle fi’r-red ʿale’l-Muṭarrifiyye ve el-Mesâʾilü’l-Muṭarrifiyye adlı iki risâle kaleme aldı.

Basra Mu‘tezilî akîdesini ve Yemen dışındaki Zeydîler’in çoğunluğunun tâbi olduğu fıkıh usulünü benimseyen Ca‘fer b. Ahmed, Zeydiyye arasında fikrî-dinî bir bütünlük meydana getirmeyi başardı. Mutarrifiyye’ye karşı bir mücadele başlatan Yemen Zeydî imamlarından Abdullah b. Hamza el-Mansûr’un, eserlerinde Ca‘fer’i desteklemesinin de etkisiyle yeni mezhep Yemen halkı arasında hâkim bir duruma geldi. Devrindeki şöhretinden dolayı “Kādı’z-Zeydiyye” unvanıyla anılan Ca‘fer b. Ahmed’in Zeydî kelâm sistemini kurma yolundaki büyük çabaları sebebiyle, Allah’ın Yemen’e iki büyük ihsanı bulunduğu, bunlardan birinin Bâtıniyye’ye karşı mücadele veren Hâdî-İlelhak Yahyâ b. Hüseyin, diğerinin de Kādî Ca‘fer olduğu Yemen Zeydîleri arasında söylenegelmiştir.

Aralarında Zeydiyye’nin önemli âlimlerinden Emîr Şemseddin Yahyâ b. Ahmed, Emîr Bedreddin Muhammed b. Ahmed, Yahyâ b. Amâre es-Süleymânî, Emîr Kāsım b. Gānim es-Süleymânî, Hasan b. Muhammed er-Rassâs, Muhyiddin Muhammed Ahmed el-Kureşî ve Süleyman b. Nâsır’ın da bulunduğu pek çok âlim yetiştiren Ca‘fer b. Ahmed, 573’te (1177) medresesinin bulunduğu Senâ‘da vefat etti ve orada defnedildi. 700 (1300-1301) yılı dolaylarında öldüğü (Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 253) şeklindeki bilgi ise yanlıştır.

Eserleri. Ca‘fer b. Ahmed’in hadis, fıkıh, akaid ve kelâmla ilgili elliyi aşkın eserinden başlıcaları şunlardır (eserlerinin yazma nüshaları ve muhtevaları için bk. Brockelmann, GAL, I, 508, Suppl., I, 700; Şâmî, I, 512, 556-557; Habeşî, s. 105, 106-108, 194):

1. Teysîrü’l-meṭâlib min emâlî Ebî Ṭâlib. Hadisle ilgili olan bu eserde Taberistan Zeydîliği imamlarından Nâtık-Bilhakk’ın imlâları toplanmıştır.

2. el-Erbaʿûne’l-ḥadîs̱ el-ʿAleviyye. Hz. Ali’nin rivayet ettiği kırk hadisi ihtiva eder.

3. en-Nüket ve’l-cümel (Nüketü’l-ʿibâdât ve cümelü’z-ziyâdât). Zeydî fıkhına dair muhtasar bir eser olup Yemen halkı arasında meşhurdur. Biri müellif tarafından Şerḥu Nüketi’l-ʿibâdât, diğeri Atıyye b. Muhammed b. Ahmed en-Necrânî tarafından el-Müẕâkere adıyla olmak üzere iki şerhi yapılmıştır.

4. eṣ-Ṣırâṭü’l-müstaḳīm fî temyîzi’ṣ-ṣaḥîḥ mine’s-saḳīm. Zeydiyye ile İsnâaşeriyye arasındaki farkları ortaya koyan bir eserdir.

5. Şerḥu Ḳaṣîdeti’ṣ-Ṣâḥib b. ʿAbbâd fî uṣûli’d-dîn. Büveyhî veziri ve Mu‘tezilî âlim Sâhib b. Abbâd’ın şiirlerini topladığı Dîvân’ındaki en meşhur kaside olan ve itikadî görüşlerini manzum olarak ifade ettiği “el-Kasîdetü’l-lâmiyye”nin şerhidir. Muhammed Hasan Âlü Yâsîn tarafından neşredilmiştir (Bağdat 1385/1965).

6. en-Naḳż ʿalâ ṣâḥibi’l-Muḥîṭ. Zeydî müelliflerin genel olarak Mu‘tezile’nin görüşlerini kabul etmekle birlikte sadece imâmet konusundaki görüşlerine reddiye yazmalarının Zeydî literatürde sıklıkla rastlanan örneklerinden biri olan eser, müellifin aynı kelâmî ekole mensup olduğu Kādî Abdülcebbâr’ın el-Muḥîṭ bi’t-teklîf adlı eserindeki imâmetle ilgili görüşlerine yönelik bir reddiyedir.

7. el-Mesâʾilü’l-Ḳāsımiyye.

8. el-Mesâʾilü’l-Hâdeviyye. Bu iki eser, Kāsım b. İbrâhim er-Ressî ve Hâdî-İlelhakk’ın ekolleriyle ilgili itikadî konulardan bahsetmektedir.

9. Şehâdetü’l-icmâʿ. Zeydiyye akaidine dairdir.

Bunların dışında diğer bazı önemli eserleri de şunlardır: et-Taḳrîb fî uṣûli’l-fıḳh, el-Mesâʾilü’l-ʿaşr elletî fîhe’l-ḫilâf beyne’ş-Şîʿa, en-Nuṣre li-meẕhebi’l-ʿıṭre, İbânetü’l-menâhic fî naṣîḥati’l-Ḫavâric, ed-Delâʾilü’l-bâhire, Îżâḥu’l-minhâc fî fevâʾidi’l-miʿrâc, el-Fâṣıl bi’d-delâʾil beyne envâri’l-ḥaḳ ve ẓulümâti’l-bâṭıl, Niẓâmü’l-fevâʾid ve taḳrîbü’l-murâd li’r-râʾid.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1992 yılında İstanbul’da basılan 6. cildinde, 545-546 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.