https://islamansiklopedisi.org.tr/celalabad
Kâbil’in yaklaşık 117 km. doğusunda ve Pakistan sınırına yakın bir yerde bulunan şehir, 1570’te Bâbürlü Hükümdarı Celâleddin Ekber Şah tarafından kurulmuş ve onun adına nisbetle Celâlâbâd ismini almıştır.
Kurulduğu mevki bakımından en büyük özelliği, Hayber Geçidi’ne varmadan önce önemli bir konaklama ve toplanma merkezi oluşudur. Hayber Geçidi’ne varabilmek veya oradan geçebilmek için mutlaka elde bulundurulması gereken stratejik önemi büyük bir merkezdir. Nitekim İran Şahı Nâdir Şah (1736-1747) Hindistan üzerine yaptığı seferler sırasında öncelikle bu şehri ele geçirmiş, ardından da Hayber Geçidi’ne doğru ilerlemiştir. Daha sonra stratejik mevkii sebebiyle İngilizler buraya büyük önem vermişlerdir. İngilizler hâkimiyetlerini Afganistan’a yaymak, aynı zamanda kuzeyden gelecek tehlikelere karşı Hindistan sömürgesini koruyabilmek için Celâlâbâd’ı daima ellerinde tutmak istemişlerdir. 1839-1842 ve 1878-1880’de Afganistan’ı işgalleri sırasında bu şehri askerî bir üs olarak kullanmışlardır. Afgan hanlarının kışlağı olan Celâlâbâd, geçmişte olduğu gibi bugün de Afganistan’da stratejik önemi büyük olan bir şehirdir. Nitekim Ruslar’ın çekilmesinden sonra Afgan mücahidleri ilk iş olarak bu şehri almayı planlamışlardır. Bunun diğer bir sebebi de şehrin Kâbil’e ulaşan veya burayı kontrol eden bir mevkide bulunmasıdır.
Celâlâbâd sadece askerî bakımdan değil aynı zamanda ticarî yönden de önemli bir transit merkezidir ve Orta Asya Türk ülkeleriyle Hindistan arasındaki ticaretin transit yolu üzerinde bulunmaktadır. Burası ayrıca tarihî İpek yolu ticareti için de önemli bir mevkiye sahipti. Celâlâbâd bu canlı ticarî hayat dolayısıyla iktisadî bakımdan zengin bir şehir olmuştur. Celâlâbâd’ın ticarî geliri bu şehirde yaşayan insanların sosyal hayatları üzerinde de olumlu bir tesir yapmıştır. Böylece birçok mektep, medrese, cami ve mescidiyle bir İslâm şehri olarak temayüz etmiştir. Celâlâbâd bugün de bu vasıflarını önemli ölçüde korumaktadır. Nüfusu 57.824 (1982 tah.) olup halkın çoğunluğunu Peştular oluşturur. 1919’da Celâlâbâd yakınlarında öldürülen Afganistan Hükümdarı Habîbullah Han ile oğlu ve halefi Emânullah Han’ın mezarları da buradadır.
BİBLİYOGRAFYA
Bayur, Hindistan Tarihi, III, 8, 267-270, 451, 530-533.
A. Fletcher, Afghanistan: Highway of Conquest, New York 1966, s. 115, 132, 183.
V. Gregorian, The Emergence of Modern Afghanistan, Stanford 1969.
George F. MacMunn, Afghanistan from Darius to Amanullah, Quetta 1979, s. 15, 16, 132, 143, 147, 152, 174, 268.
Muhammed Abdülkādir Ahmed, el-Müslimûn fî Afġānistân, Peşâver 1404/1984, s. 23.
Mehmet Saray, Afganistan ve Türkler, İstanbul 1987, s. 90-93.
The Far East and Australasia, London 1987, s. 162.
J. S. Cotton, “Celâlâbâd”, İA, III, 49.
M. Longworth Dames – Abdülvehhâb Tarzî, “Efganistan”, a.e., IV, 135, 165, 170-171.
C. E. Bosworth, “D̲j̲alālābād”, EI2 Suppl. (İng.), s. 237-238.
