CHALKOKONDYLES, Laonikos

Çeşitli kaynaklarda 1423-1432 yılları arasında doğduğu, 1480 ile 1490 yıllarında öldüğü ileri sürülür. Son yapılan araştırmalarda ise 1470’ten önce 1464-1468 yılları arasında öldüğü kabul edilir (Kaldellis, LII/1 [2012], s. 112). Ailesine dair bilgiler XI. yüzyıla kadar iner. Gerçek adı Nikolaos olan Laonikos eserinde kendini Atinalı olarak tanıtır ve Atina’ya hâkim olan Floransalı I. Nerio’nun (1388-1394) gayri meşrû çocuğu I. Antonio Acciaioli’nin karısı Maria Melisseni’nin babası Georgios ile akraba olduğunu ifade eder. Babasının, 1435 yılından sonra kendisinin rakip olduğu grubun Atina’da iktidarı ele geçirmesi üzerine Mora’ya gittiği, Mistra’da Bizans-Mora despotunun hizmetine girdiği ve Atina’da olduğu gibi elçilik göreviyle Osmanlı sultanına gönderildiği kabul edilmektedir. Laonikos da babasının 1446’da Sultan II. Murad’a elçi olarak yollandığını yazmaktadır. Onun hakkında ilk bilgiler 1447’de Mistra’yı ziyaret eden Ankonalı Ciriaco tarafından verilmiştir. Ciriaco, Laonikos Chalkokondyles’i, Antik Yunan felsefesinden etkilenip Antik Yunan dünyası üzerine ders veren ve Neo-Platonik felsefenin temsilcisi kabul edilen Georgios Gemistos-Plethon’un genç bir öğrencisi olarak görmüştü. Hatta Chalkokondyles, ona 30 Temmuz - 2 Ağustos 1447 tarihleri arasında başta antik Sparta şehrinin harabeleri olmak üzere Mistra’yı gezdirmişti. Bir süre İstanbul’da yaşadığı anlaşılan, ancak İstanbul’un fethi sırasında şehirde bulunmayan Chalkokondyles’in 1458’den sonra Atina’da yaşadığı düşünülmektedir. Buna kanıt olarak da çocuklarının ve bu aile mensuplarının Osmanlı idaresi altındaki Atina’da yaşamaları gösterilmektedir. Bazı araştırmacılar ise onun İstanbul’da bulunduğu ve eserini burada kaleme aldığı fikrindedir. Chalkokondyles’in, eserini Girit ya da İtalya’da 1480’li yıllarda yazdığına dair görüşlere ise yeni araştırmalarda itibar edilmemektedir. Eserini yazmaya 1464’te son vermesinden hareketle bu tarihten sonra artık hayatta olmadığı ileri sürülmektedir (a.g.e., a.y.).

Chalkokondyles, 1298-1463 yılları arasındaki olayları Türkçe’ye “Tarihin Belgeleri” diye çevrilebilecek olan Apodiksis Istorion başlıklı eserinde kaleme almıştır. Bizans döneminin pek çok tarihçisi gibi eserini gerek tasnif gerekse üslûp bakımından Antik Yunan yazarları olan Heredotos ve Thukydides’in eserlerinin etkisi altında hazırlamıştır. Ancak Yunanca yazan diğer tarihçilerin aksine eserinin merkezine Bizans İmparatorluğu’nun çöküşünü değil yükselen Osmanlı Devleti’nin tarihini almıştır (Karagiannopoulos, s. 401; The Oxford Dictionary of Byzantium, I, 407; Harris, XXVIII [2003], s. 158). Bu yönüyle Chalkokondyles, bir Bizans tarihçisi olmaktan ziyade eserini Osmanlı idaresi altında Yunanca yazan bir Osmanlı tarihçisi olarak da kabul edilebilir. Dolayısıyla Chalkokondyles’in Batı’daki tarih yazımında son Bizans tarihçisi diye anılması ihtiyatla karşılanmalıdır (Nicol, s. 22). Chalkokondyles’in Mistra’da aldığı eğitim gereği Antik Yunan felsefesiyle Neo-Platonik felsefeden etkilendiği açıktır. Eserinin Yunanca kaynakları üzerinde bir araştırma yapan Anthony Kaldellis onun Yunanistan dışına seyahat etmediğini, ancak Türkçe’nin de içinde bulunduğu çok dil bilen biri olarak Bizanslı, Fransız, İtalyan, İspanyol ve Türk entelektüellerle irtibat kurduğunu tahmin etmektedir. Meselâ Chalkokondyles, II. Murad döneminde Fransızca yazan Burgonyalı seyyah Bertrandon de la Broquière’in Le Voyage d’outremer adlı eserinden haberdardır. Yaşadığı dönemde Türk kaynaklarından gelen sözlü rivayetleri de bilmektedir. Bu tür bilgileri Herodotos ve Thukydides’in üslûbunda eserine aktarmıştır. Chalkokondyles’in ayrıca Yazıcıoğlu Ali’nin Tevârîh-i Âl-i Selçûk’undan, Enverî’nin Düstûrnâme’sinden ve anonim Osmanlı kroniklerinden yararlanmış olduğu düşünülebilir. Müellif, kitabını Yunanca yazılmış Dukas, Kritovulos ve Sfrancis’in eserlerinden ve Âşıkpaşazâde’den yaklaşık yirmi yıl önce 1464’te tamamlamıştır, Enverî’nin Düstûrnâme’siyle de çağdaştır. Bir bakıma Chalkokondyles’in eseri en erken Osmanlı tarihlerinden biri olarak kabul edilebilir (Kaldellis, LII/1 [2012], s. 132-135).

Chalkokondyles’in on bölümden oluşan eseri E. Darkó yayımında iki cilt halinde toplanmıştır. I. cildi 1298-1421 olaylarının anlatıldığı dört bölümden oluşur. Birinci bölümde Osmanlılar’ın menşei, Orhan Gazi ve I. Murad dönemlerinin 1389’daki Kosova Savaşı’na kadarki olayları, ikinci bölümde Yıldırım Bayezid dönemi, üçüncü bölümde Timur, dördüncü bölümde Fetret ve I. Mehmed dönemleri anlatılır. Bu ciltteki olaylar Chalkokondyles’in eserinin yaklaşık % 40’ını oluşturur. II. cildin ilk bölümü II. Murad’ın saltanat yıllarına, kalan bölümleri ise Fâtih Sultan Mehmed dönemine aittir. Bununla birlikte bazı olayların anlatımında kronolojik geri dönüşler de vardır (a.g.e., LII/2 [2012], s. 259-283). Bu sebeple Chalkokondyles’in eserinin kronolojisi bazan belirsiz, hatta bazan da aceleci bir yaklaşımla tutarsız olarak algılanabilmektedir.

En eski nüshası 1460’lı yılların sonuna tarihlendirilen eserin yirmi dokuz yazması mevcuttur. Yunanca metin ve Latince çevirisi 1556’da Zürih’te, 1615’te Cenevre’de, 1650 ve 1866’da Paris’te, 1729’da Venedik’te ve 1843 yılında Bonn’da basılmıştır. E. Darkó, 1922-1927 yıllarında Budapeşte’de Yunanca metnin sağlam bir edisyonunu yapmıştır (Historiarum Demonstrationes, I [1-4. kitap, 1922], II/1 [5-7. kitap, 1923], II/2 [8-10. kitap, 1927]). Chalkokondyles’in eserinin tamamı Fransızca’ya tercüme edilmiştir (L’histoire de la décadence de l’Empire Grec, et éstablissement de celuy des Turcs, trc. Blaife de Vigenère, Paris 1577; literatürde çok sık olarak kullanılan bu tercüme aslında Yunanca metni temel almakla beraber hayli eklemeler ve aslında bulunmayan tanımlamalarla doludur; bu metin Teoman Tunçdoğan ve Mustafa Daş tarafından Türkçe’ye çevrilmiş olup Türk Tarih Kurumu’nca yayımlanacaktır). Kitabın bazı bölümleri Almanca ve İngilizce’ye de çevrilmiştir (Kayapınar, s. 182-183). Eserin Darkó neşrine dayanan ilk üç bölümünün İngilizce çevirisi ve değerlendirmesi Nicolas Nicoloudis tarafından yapılmış (Laonikos Chalkokondyles: A Translation and Commentary of the Demonstrations of Histories [books I-III], Athens 1996), beş ve yedinci bölümleri üzerine Ferhan Kırlıdökme Mollaoğlu tarafından bir doktora tezi hazırlanmıştır (Laonikos Chalkokondyles’in Kroniği ve Değerlendirmesi [V.-VII. Bölümler], 2005, AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 258-259 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.