CÜNDÎ, Enver

Yukarı Mısır’da Asyût vilâyetine bağlı Deyrût beldesinde doğdu. Aslen Yemenli olup esas adı Ahmed’dir. Babasına duyduğu şükranın bir ifadesi olarak eserlerinde onun ismini kullanmıştır. İlmî bir muhitte yetişti, anne tarafından dedesi vaktinin çoğunu yazma eserlerin tahkikine ayıran bir kadı idi. Pamuk ticaretiyle uğraşan babası da İslâmî ilimlere ilgi duyuyordu. Küçük yaşta hıfzını tamamlayan Cündî, İbrâhim Emîn’den İbn Haldûn’un Muḳaddime’sini, Şeyh Tâhâ’dan Gazzâlî’nin İḥyâʾsını ve Şeyh Bekir’den Ṣaḥîḥ-i Buḫârî’yi okudu. Mustafa Lutfî el-Menfelûtî, Ahmed Hasan Zeyyât, Mustafa Sâdık er-Râfiî gibi edebiyatçıların eserlerini okuyarak büyüdü. Akşam lisesinde ticaret eğitimi aldığı sırada bir taraftan Mısır Bankası’nda çalıştı. 1932’de ekonomi, işletme ve bankacılık öğrenimi görmek üzere açık öğretim fakültelerine kayıt yaptırdı. Aynı zamanda Amerikan Üniversitesi’nde İngilizce dersi alıyordu.

1933’te Apollo dergisinin Nil şairi Hâfız İbrâhim özel sayısı için açtığı yarışmaya bir makaleyle katılıp başarı göstermesi edebiyatta tanınmasını sağladı ve el-Belâġ, Kevkebü’ş-şarḳ, er-Risâle, es-Siyâsetü’l-üsbûʿiyye gibi dergi ve gazetelerde makale yazma fırsatı buldu. Yirmi yaşına gelmeden ilk edebî eseri olan Meṣâbîḥ ʿale‘ṭ-ṭarîḳ yayımlandı. Muhammed Fahreddin, Zekî Mübârek ve Muhammed Hüseyin Heykel gibi isimler onun fikir dünyasını etkileyen önemli şahsiyetlerdendir. Zekî Mübârek’in tavsiyesiyle bankadaki işini bırakıp gazetecilik yapma ve yazı yazma düşüncesini ancak on yıl sonra gerçekleştirebildi. 1940’ta Muhammed Hüseyin Heykel’in kaleminden özet olarak okuduğu, Sir Hamilton Alexander Roskeen Gibb ve arkadaşlarının yazdığı Vichetü’n-naẓar adlı eser hayatının dönüm noktalarından birini teşkil etti. Eserde İslâm dini Hıristiyanlık’ta olduğu gibi sadece ibadetlere indirgenmiş, sosyal, ekonomik ve hukukî hayatla ilgisi bulunmayan bir din şeklinde tasvir edilmiştir. Bu oryantalist bakış açısını İslâm’a karşı büyük bir komplo olarak gören Enver el-Cündî yoğun bir çalışma içine girdi. Milyonla ifade edilen kütüphane kartlarını okuyup birçok dergi ve gazetenin fihristlerini gözden geçirdi ve 180 sandıktan fazla bilgi fişi oluşturdu. Böylece 1871 yılından yaşadığı döneme kadar mevcut dergi ve gazetelerin fihristlerinin yanı sıra 5000’in üstünde kitaptan meydana gelen bir kaynakça hazırladı.

1940’lı yıllarda Cündî’nin yazı hayatının seyrini değiştiren ikinci önemli hadise, Deyrût şehrinde İhvân-ı Müslimîn teşkilâtının kurucusu Hasan el-Bennâ ile tanışmasıdır. Bennâ’nın görüşlerini benimseyen, Kur’an ve sahih hadise dayalı bir toplum inşa etme fikrini kurtuluş yolu olarak gören Cündî 1946’da onun daveti üzerine Kahire’ye taşındı. Kısa zamanda teşkilâtın önemli isimlerinden biri oldu. İhvân-ı Müslimîn’in dergi ve gazetelerinde makale yazdı, cemaatin malî işlerinin sorumluluğunu üstlendi. Ancak teşkilâtın 1949’da Nukrâşî hükümeti tarafından yasa dışı ilân edilip kapatılması üzerine tutuklandı. Cemal Abdünnâsır’ın 22 Temmuz 1952 devriminden az önce İngilizler’i hedef alan Uḫrucû min bilâdinâ adlı kitabından dolayı yargılandı ve kitabı toplatıldı. Abdünnâsır döneminde de üzerindeki baskılar sürdü. Sonraki dönemlerde Mısır Din İşleri Yüksek Konseyi üyesi olan Enver el-Cündî Kahire, Riyad, Cezayir, Rabat, Cakarta, Hartum, Amman ve Mekke’de birçok konferansa katıldı. 1960’ta İslâm kültürüne hizmetleri dolayısıyla kendisine Mısır Devlet Takdir ödülü verildi. 1963’te yazılarına Minberü’l-İslâm dergisinde devam etti. Çalışmaları Şevkī Dayf, Yûsuf el-Kardâvî, Abdülhalîm Uveys, Ebü’l-Hasan en-Nedvî gibi âlimler tarafından takdirle karşılandı. Kendisi gözlerden uzak zâhidâne bir hayatı tercih etti. Katıldığı konferanslardan ücret kabul etmedi, verilen ödülleri geri çevirdi. Yazdığı kitaplardan kazandığı parayı yeni eserlerinin basımında kullandı. Kızı Fâyize’den vefatından sonra eserlerinden telif ücreti talep etmemesini, verildiği takdirde de Allah rızası için harcamasını istedi. 28 Ocak 2002 tarihinde böbrek rahatsızlığı sebebiyle kaldırıldığı hastahanede vefat etti, Feyyûm şehrinde aile mezarlığına defnedildi.

Enver el-Cündî itikadî konularda Selefî metodu benimsemiştir. İ‘tizâlî düşünceye, felsefî tasavvufa ve bâtınî fikirlere karşı çıkmış, Mısır’da 1979’da neşri yasaklanan el-Fütûḥâtü’l-Mekkiyye’nin 1981’de yayım yasağının kaldırılmasını eleştirenler arasında yer almıştır. Agnostisizm, Darwinizm, Freudizm, egzistansiyalizm, Marksizm, laisizm ve spiritüalizm gibi akımlara reddiyeler yazmıştır. Ona göre Batılılaşma, oryantalizm ve misyonerlik faaliyetleri İslâm medeniyeti karşısındaki en büyük tehlikelerdendir. Mısır’da Batılılaşma hareketinin öncülerinden kabul edilen Selâme Mûsâ ve Tâhâ Hüseyin’e sert tenkitler yöneltmiştir. Özellikle bu akımın lideri olarak gördüğü Tâhâ Hüseyin’i Descartes’ın felsefî şüpheciliğini kullanarak İslâm inanç esaslarını ve ahlâkî değerlerini yok etmeye çalışmakla itham etmiş, Arap edebiyatı, İslâm tarihi ve düşüncesiyle ilgili görüşlerinden dolayı ona karşı çıkmıştır.

Eserleri. Genellikle ansiklopedik nitelikte eserler telif eden Cündî’nin İslâm dini, tarih, edebiyat, siyaset, felsefe, sosyoloji ve biyografi gibi alanlarda seriler halinde yazılmış 350’den fazla kitabı, çeşitli dergi ve gazetelerde 500’ü aşkın makalesi vardır. Bu seri başlıkları ve bunlar altında basılan belli başlı eserleri şunlardır:

1. Mevsûatü mukaddimâti’l-ulûm ve’l-menâhic: el-Fikrü’l-İslâmî (Kahire 1979), el-Luġa ve’l-edeb ve’s̱-s̱eḳāfe (Kahire 1982), et-Tebşîr ve’l-istişrâḳ ve’d-daʿavâtü’l-heddâme (Kahire 1983), el-Müctemaʿu’l-İslâmî (Kahire 1985), el-Ḥaḍâre ve’l-ʿilm ve’l-ʿulûmü’l-ictimâʿiyye (Kahire 1986), Ṭâbiʿu’l-İslâm beyne’l-edyân ve’l-eydelûciyât (Kahire 1986), Târîḫu’l-yeḳaẓati’l-İslâmiyye fî merâḥilihe’s̱-s̱elâs̱ (Kahire 1409).

2. el-Mevsûatü’l-İslâmiyyetü’l-Arabiyye: Uṣûlü’s̱-s̱eḳāfeti’l-ʿArabiyye ve meṣâdirühe’l-İslâmiyye (Beyrut 1964), Yeḳaẓatü’l-fikri’l-ʿArabî fî müvâceheti’l-istiʿmâr (Kahire 1971), el-ʿÂlemü’l-İslâmî ve’l-istiʿmârü’s-siyâsî (Beyrut 1979), el-İslâm ve’l-ʿâlemü’l-muʿâṣır (Beyrut 1980), Suḳūṭü’l-Almâniyye (Beyrut 1980), el-Fuṣḥa luġatü’l-Ḳurʾân (Beyrut 1982), el-İslâm ve’d-daʿavâtül’-heddâme (Beyrut 1982), Aḫṭâʾü’l-menheci’l-ġarbî el-vâfid (Beyrut 1982), et-Terbiye ve’t-taʿlîm ve’s̱-s̱eḳāfe fî ḍavʾi’l-İslâm (Beyrut 1982), Ḫaṣâʾiṣü’l-edebi’l-ʿArabî (Beyrut 1985), Mefâhîmü’n-nefs ve’l-aḫlâḳ ve’l-ictimâʿ fî ḍavʾi’l-İslâm (Beyrut 1987), eş-Şübühât ve’l-aḫṭâʾü’ş-şâʾiʿa fi’l-edeb ve’l-ictimâʿ ve’t-târîḫ (Kahire 1995), el-İslâm ve ḥareketü’t-târîḫ (Beyrut, ts.).

3. Mevsûatü meâlimi’l-edebi’l-Arabî el-muâsır: el-Edebü’l-ʿArabî el-ḥadîs̱ fî maʿreketi’l-muḳāveme ve’t-tecemmüʿ (Kahire 1959), el-Meʿârikü’l-edebiyye (Kahire 1983), el-Fikrü’l-ʿArabî el-muʿâṣır fî maʿreketi’t-taġrîb ve’s̱-s̱eḳāfe (Kahire, ts.), Edebü’l-merʾeti’l-ʿArabiyye teṭavvürühû ve aʿlâmühû (Kahire, ts.).

4. Mevsûatü resâil ile’ş-şebâbi’l-müslim: Aṣâletü’l-fikri’l-ʿArabî el-İslâmî fî müvâceheti’l-ġazvi’s̱-s̱eḳāfî (Kahire 1413), el-Mes̱elü’l-aʿlâ li’ş-şebâbi’l-müslim (Kahire 1414/1994), Eḥâdîs̱ li’ş-şebâbi’l-müslim (Kahire 1414), Mevâḳıf târîḫiyye ḥâsime min ḥaḍâreti’t-tevḥîd (Kahire 1414/1994), el-Vaḥdetü’l-İslâmiyye żarûretühâ ve’l-vesâʾilü’l-ʿilmiyye li-taḥḳīḳıhâ (Kahire 1414), et-Teyyârâtü’l-vâfide (Kahire 1414), eş-Şebâbü’l-müslim ḳaḍâyâhü ve müşkilâtühû (Kahire 1415), ʿUyûnü’t-türâs̱ ve ẕeḫâʾirü’t-târîḫ (Kahire 1415), et-Teʾṣîlü’l-İslâmî ve’l-ḫurûc mine’t-tebeʿiyye (Kahire 1416).

5. Mevsûatü’l-ulûmi’l-İslâmiyye (Kahire 1982): el-Fikrü’l-İslâmî ve’s̱-s̱eḳāfetü’l-ʿArabiyyetü’l-muʿâṣıra fî müvâceheti teḥaddiyâti’l-istişrâḳ ve’t-tebşîr ve’l-ġazvi’s̱-s̱eḳāfî, Târîḫu’l-ġazvi’l-fikrî ve’t-taġrîb ḫilâle merḥale beyne’l-ḥarbeyni’l-ʿâlemiyyeteyn 1920-1949, Meʿâlimü târîḫi’l-İslâmi’l-muʿâṣır, Mine’l-yeḳaẓa ile’ṣ-ṣaḥve ḫilâle’l-merḥale min 1933-1988.

6. Mevsûatü târîhi’s-sıhâfeti’l-İslâmiyye hilâle’l-karni’r-râbi‘ aşer el-hicrî min 1301-1400/1884-1980: eṣ-Ṣıḥâfetü’s-siyâsiyye fî Mıṣr münẕü neşʾetihâ ile’l-ḥarbi’l-ʿalemiyyeti’s̱-s̱âniye (Kahire 1962), eṣ-Ṣıḥâfe ve’l-aḳlâmü’l-mesmûme (Kahire 1400/1980), Teṭavvürü’ṣ-ṣıḥâfeti’l-ʿArabiyye fî Mıṣr (Kahire, ts.), Târîḫu’ṣ-ṣıḥâfeti’l-İslâmiyye (I-II, Kahire, ts.).

7. Mevsûatü’l-karni’l-hâmis aşer el-hicrî: el-Ḳarnü’l-ḫâmis ʿaşer ḳaḍâyâhü ve teḥaddiyâtühû, İṭârun İslâmî li’l-fikri’l-muʿâṣır (Beyrut 1980), Meʿâlimü’t-târîḫi’l-İslâmî el-muʿâṣır (Kahire 1981), Müşkilâtü’l-ʿaṣr ve ḳaḍâye’l-fikr (Beyrut 1981), Nevâbiġu’l-İslâm (Kahire 1983), Taṣḥîḥu’l-mefâhîm fî ḍavʾi’l-Kitâb ve’s-Sünne (Kahire 1983), İʿâdetü’n-naẓar fî kitâbâti’l-ʿaṣriyyîn fî ḍavʾi’l-İslâm (Kahire 1985), eş-Şübühât ve’l-aḫṭâʾü’ş-şâʾiʿa (Kahire 1995), el-Meddü’l-İslâmî (Kahire, ts.), eṣ-Ṣahvetü’l-İslâmiyye.

8. Meâlimü’t-târîhi’l-İslâmî el-muâsır: el-İslâm ve’l-ġarb (Beyrut 1982), el-İslâm ve ḥareketü’t-târîḫ, el-ʿÂlemü’l-İslâmî ve’l-istiʿmârü’s-siyâsî ve’l-ictimâʿî ve’s̱-s̱eḳāfî, el-ʿUrûbe ve’l-İslâm, el-Vaḥdetü’l-İslâmiyye ve ʿavdetü’l-ḫilâfe, Ḫarîṭatü’l-İslâmi’l-muʿâṣır, Mıṣrü’l-ʿArabiyyetü’l-İslâmiyye.

9. Meâlimü’t-târîhi’l-İslâmiyye: el-Muʾâmera ʿale’l-İslâm (Kahire 1977), Târîḫu’l-İslâm fî müvâceheti’t-teḥaddiyât (Kahire 1989), el-Müḫaṭṭaṭâtü’t-Talmûdiyyetü’l-Yehûdiyyetü’ṣ-Ṣahyûniyye fî ġazvi’l-fikri’l-İslâmî, Muḳaddimetü’l-menâhic, Mine’t-tebeʿiyye ile’l-aṣâle fî mecâli’t-taʿlîm ve’l-ḳānûn ve’l-luġa, Elfü milyûn müslim fî müvâceheti’l-aḫṭâr ve’t-teḥaddiyât, Ḥareketü’l-yeḳaẓati’l-İslâmiyye fî müvâceheti’l-istiʿmâr ve’t-taġrîb ve’ş-şuʿûbiyye.

Cündî’nin Mevsûʿatü’t-teʾṣîli’l-İslâmî min suḳūṭi’l-ḫilâfe ilâ mevlidi’ṣ-ṣaḥve (I-IV, Kahire, ts.) ve Maʿlemetü’l-İslâm (Kahire 1980, iki ve dört cilt halinde basılan bu eserde 100 kavram ele alınmıştır) adlı iki eseri daha vardır (eserleri için ayrıca bk. Hasan b. Ahmed Yahyâ el-Mes‘ûdî, bibl.).

Enver el-Cündî, Robert Jackson’ın Hasan el-Bennâ hakkında yazdığı eseri Ḥasan el-Bennâ er-recülü’l-Ḳurʾânî adıyla tercüme etmiş (Kahire 1977), kendisi de Ḥasan el-Bennâ: ed-Dâʿiyetü’l-imâm ve’l-müceddidü’ş-şehîd adlı bir eser yazmış (Beyrut 1978), el-İslâm ʿalâ meşârifi’l-ḳarni’l-ḫâmise ʿaşer adlı kendi kitabını İbrahim Sarmış Tarih Boyunca Emperyalizmin Saldırıları Karşısında İslâm adıyla Türkçe’ye tercüme etmiştir (İstanbul 1985). Enver el-Cündî’nin kaleme aldığı terâcim ve monografilerden Şemâʾilü’r-Resûl ve şaḫṣiyyetühü’l-insâniyye (Kahire 1948), el-Aʿlâmü’l-elf (Kahire 1957), Aʿlâm ve aṣḥâbü’l-aḳlâm (Kahire 1968), Terâcimü aʿlâmi’l-muʿâṣırîn (Kahire 1970), Aʿlâmü’d-daʿve ve’l-fikr (Kahire 1981), Sümûmü’l-istişrâḳ ve’l-müsteşriḳīn (Beyrut 1405) adlı eserleri kaydedilebilir. Cündî eserlerinde kaynak göstermemesi, kitaplarını gazeteci üslûbuyla kaleme alması ve bazı eserlerini farklı adla tekrar neşretmesi bakımından eleştirilmiştir.

Enver el-Cündî hakkında İrfan Ahmed en-Nedvî (Müsâhemetü Enver el-Cündî fi’l-edebi’l-ʿArabî el-muʿâṣır, 1423/2002, Câmia Milliye İslâmiye, Aligarh), Ebû Bekir Muhammed (Enver el-Cündî en-nâḳıdü’l-muḳāvim li-muḥâvelâti’t-taġrîb fi’l-edebi’l-ʿArabî el-ḥadîs̱, 2005, University of Calicut, Kerela [Hindistan]) ve Senîr Abdurrahman Abduh (Enver el-Cündî ve ârâʾühü’l-kelâmiyye, 1428, Câmiatü’l-Ezher Külliyyetü’d-dirâsâti’l-İslâmiyye, Kahire) gibi araştırmacılar tarafından doktora, Muhammed Reşdân el-Usaymî (el-Edebü’l-İslâmî ve naḳdühû ʿinde Enver el-Cündî, 1426, Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, Riyad), Fazl Yûnus Halîl Suayfân (Enver el-Cündî ve mevḳıfühû mine’l-fikri’l-ġarbî el-vâfid, 1427/2006, el-Câmiatü’l-İslâmiyye, Gazze), Ömer es-Seyyid Ebû Selâme (Enver el-Cündî ve cühûdühû fi’d-difâʿ ʿani’l-İslâm żıdde’l-istişrâḳ ve’t-taġrîb, 1427, Câmiatü’l-Ezher Külliyyetü’d-da‘veti’l-İslâmiyye, Kahire), Muhammed Ahmed Bahît Abdürabbih (Cühûdü Enver el-Cündî fî tecdîdi’l-fikri’l-İslâmî, 1428, Câmiatü’l-Ezher Külliyyetü’d-dirâsâti’l-İslâmiyye, Kahire) gibi araştırmacılar (ayrıca bk. bibl.) tarafından yüksek lisans tezi hazırlanmıştır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 273-275 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.