SELÂME MÛSÂ

Mısır’ın Nil deltasındaki Zekāzîk şehrine yakın bir köyde Kıptî bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Üst düzey bir devlet memuru olan babasını henüz iki yaşında iken kaybetti. İlk öğrenimini Zekāzîk’te, orta öğrenimini Kahire’de tamamladı. 1907’de Paris’e gitti ve orada Fransız aydınlarıyla tanışma imkânı buldu. Bu dönemde kendisinde sosyalist düşüncelerin oluşmaya başladığı ve kadının özgürleştirilmesi konusu üzerinde durduğu görülür. 1908’de Londra’ya geçti. Londra’da Lincoln’s Inn cemiyetine girerek hukuk, Mısır bilimi (Egyptoloji), jeoloji, biyoloji ve ekonomi eğitimi aldı. Bu sırada Darwin, Spencer, Ibsen, Renan, Shaw, H. G. Wells, Ellioth Smith, Dostoyevski, Tolstoy, Gorki, Rousseau, Sartre, France, Goethe, Nietzsche, Marks, Freud, Gandi, Nehru gibi yazarların eserlerini tanıdı. Temmuz 1909’da Londra’da barışçı yollarla sosyalist reformları gerçekleştirme amacı güden Fabian Society’ye katıldı ve burada Bernard Shaw ile tanıştı. Hümanist ve sosyalist düşüncelerinin çoğunu Shaw’dan aldı. Arap dünyasının fikir öncülerinden sayılan Şiblî Şümeyyil, Ya‘kūb Sarrûf, Ferah Antûn ve Ahmed Lutfî es-Seyyid’den etkilendi.

Selâme Mûsâ, Avrupa’dan Mısır’a döndüğünde el-Livâʾ gazetesini çıkarmaya başladı. Bunun yanında el-Câmiʿa, el-Muḳteṭaf, el-Maḥrûse, el-Aḫbâr, el-Belâġ, Cerîdetü Mıṣr, Mecelletü’l-ḥadîs̱, en-Nidâʾ, el-Vefdü’l-Mıṣrî, Aḫbârü’l-yevm, el-Cîl ve el-İnẕâr gibi yayın organlarında yazıları yayımlandı. 1914’te Mısır’da bilim ve edebiyata dair ilk haftalık dergi olan el-Müstaḳbel’i çıkardı. Arap sosyalist hareketinin öncülerinden biri olarak 1920’de faaliyete başlayan ve kısa ömürlü olan Mısır Sosyalist Partisi’nin kurucuları arasında yer aldı. 1923-1929 yıllarında Corcî Zeydân’ın kurduğu el-Hilâl dergisinin editörlüğünü yaptı. 1929’da el-Hilâl’den ayrılarak aylık el-Mecelletü’l-cedîde ve haftalık el-Mıṣrî dergilerini çıkardı. Ancak bu dergiler bir süre sonra kapatıldı. el-Mecelletü’l-cedîde 1933’te tekrar yayımlanmaya başlandı. Bu dergi Selâme Mûsâ’nın, Batılılaşma’dan yana Mısır’ı diğer Arap ülkelerinden farklı gören ve Mısır’ı Arap yarımadasıyla değil Firavun uygarlığıyla ilişkilendiren görüşlerinin ifade aracı oldu. Birçok makalesinde öğrencileri devrimci yola yönlendiren sosyalist görüşlerini ortaya koydu. Gandi’nin etkisi altında Mısırlılar’ı yerli ürünleri alıp yabancı ürünleri boykot etmeye çağıran Mısrî li’l-Mısrî adıyla bir dernek kurdu. Darwin’in evrim teorisini benimseyen Selâme Mûsâ doğum kontrolünün gerekliliği görüşünü savunuyordu. 1940-1942 yıllarında Sosyal İşler Bakanlığı’nın eş-Şüʾûnü’l-ictimâʿiyye dergisine katkıda bulundu. 5 Ağustos 1958’de öldü.

Arap alfabesinin gelişmeyi engellediği görüşünde olan Selâme Mûsâ bu alfabenin Latin alfabesiyle değiştirilmesi gerektiğini düşünüyordu. Bu konuda Türkiye’yi örnek gösteriyor ve Latin alfabesinin Mısır için geleceğe sıçrama imkânı olacağını ileri sürüyordu. Bazı yönlerden çelişkilere düşüp fikirlerini yeterince somutlaştıramamakla birlikte dil konusunda reform yapılması görüşünü dile getiriyor, fasih dili bırakıp halk diline geçmeyi öneriyor, laikleşerek Batılılaşma’yı ve Avrupa-Akdeniz kültür dairesi içine girmeyi savunuyordu. Selâme Mûsâ hayatı boyunca Mısır’da demokrasiyi savunmuştur. Sosyalizm ve komünizm hakkında yazdığı, ayrıca cumhuriyetçi hükümet propagandası yaptığı için birçok defa tutuklanarak hapse atılmıştır. Sarayı ve destekçilerini sevmediğinden 1952 devrimini sevinçle karşılamış, ancak diğerleri gibi o da umduğunu bulamamıştır. Selâme Mûsâ, Arap edebiyatında birçok eserin seçkin kesime hitap ettiğini ve sanat için sanat özelliği taşıdığını, çağdaş Arap dünyasının problemleriyle ilgilenmediğini ileri sürmüştür. Gerek yazar gerekse yayıncı kimliğiyle aralarında Necîb Mahfûz ve Luvîs Avad gibi isimlerin de yer aldığı genç yazarlar üzerinde çok etkili olmuştur.

Eserleri. Selâme Mûsâ’nın kırktan fazla eseri mevcut olup bunların en önemlileri şunlardır:

1. Muḳaddimetü’s-sübermân (Kahire 1910). Sosyalizmin geleceği hakkındaki düşüncelerini içerir.

2. Nüşûʾü fikretillâh (Kahire 1912). Monoteist düşüncenin ortaya çıkışının maddeci bir yaklaşımla tahlili niteliği taşıyan eser Grant Allen’in The Evolution of the Idea of God adlı kitabının bir özetidir.

3. el-İştirâkiyye (Kahire 1913).

4. Eşherü’l-ḫuṭab ve meşâhîrü’l-ḫuṭabâʾ (Kahire 1924).

5. Eşherü ḳıṣaṣi’l-ḥubbi’t-târîḫiyye (Kahire 1925).

6. Naẓariyyetü’t-teṭavvür ve aṣlü’l-insân (Kahire 1925). Darwin’in On the Origin of the Species’ini esas alarak yazdığı evrim teorisine dair eseridir.

7. Aḥlâmü’l-felâsife (Kahire 1926). Eserde Eflâtun’dan sonraki filozofların ütopik görüşleri ele alınır.

8. Ḥürriyyetü’l-fikr ve ebṭâlühâ fi’t-târîḫ (Kahire 1927).

9. Târîḫu’l-fünûn ve eşherü ṣuver (Kahire 1927). Mısır’da sanatın gelişimini konu edinmektedir.

10. el-Yevm ve’l-ġad (Kahire 1927). Darwin, Nietzsche ve Shaw’ın görüşlerini esas alıp kadının özgürlüğü konusunu işlemektedir.

11. el-ʿAḳlü’l-bâṭın ve meknûnâtü’n-nefs (Kahire 1928). Eserde Freud ve Jung’un teorileri incelenmektedir.

12. Cüyûbünâ ve cüyûbü’l-ecânîb (Kahire 1930). Yerli ürünlerin kullanılıp yabancı ürünlerin boykot edilmesi görüşünü savunmaktadır.

13. Ḍarbü’t-tenâsül ve menʿu’l-ḥaml (Kahire 1930). Türlerin gelişmesi ve doğum kontrolünün gerekliliğiyle ilgilidir.

14. Ġandî ve’l-ḥareketü’l-Hindiyye (Kahire 1934).

15. el-Belâġatü’l-ʿaṣriyye ve’l-luġatü’l-ʿArabiyye (Kahire 1945). Arap dili ve belâgatı hakkında reformist düşüncelerini ileri sürdüğü eseridir.

16. Terbiyetü Selâme Mûsâ (Kahire 1947). Kendi hayatı, dönemin Mısır’ı, Osmanlı Devleti ve Avrupa hakkında bilgiler içerir. Müellif bu eserini hayatının son on yılını anlattığı birkaç bölüm ilâve ederek yeniden yayımlamıştır (Kahire 1958). Eser L. O. Schuman tarafından The Education of Salama Musa ismiyle İngilizce’ye çevrilmiştir (Leiden 1961).

17. Hâʾülâʾi ʿallemûnî (Kahire 1953). Etkilendiği Batılı ve Doğulu ünlü yazarlardan bahsettiği eseridir.

18. el-Merʾe leyset luʿbe li’r-recül (Beyrut 1956).

19. eṣ-Ṣıḥâfe ḥırfe ve risâle (Kahire 1958).

Selâme, el-İfâde ve’l-iʿtibâr’ı ʿAbdüllaṭîf el-Baġdâdî fî Mıṣr adıyla neşretmiştir (Kahire 1353).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2009 yılında İstanbul’da basılan 36. cildinde, 347-348 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.