CÜVEYNÎ, Atâ Melik

623 (1226) yılında Cüveyn’in Âzâdvâr kasabasında doğdu. Çok eski ve meşhur bir aileye mensup olduğunu söyleyen Cüveynî, şeceresini Abbâsî vezirlerinden Fazl b. Rebî‘e kadar çıkarır. Bunun doğruluğu kesin olmamakla birlikte aile fertlerinden bazılarının Büyük Selçuklular ve özellikle Hârizmşahlar’la İlhanlılar (İran Moğolları) devrinde önemli resmî görevlerde bulundukları bilinmektedir. Büyük dedesi Bahâeddin Muhammed b. Ali kültürlü bir kimse ve mühim bir idarî mevki sahibi, dedesi Şemseddin Muhammed Hârizmşahlar Devleti’nde maliye nâzırı (müstevfî-i dîvân) idi. Babası Bahâeddin Muhammed önce Hârizmşahlar’ın, 630 (1232-33) yılından itibaren de Moğollar’ın hizmetine girmiştir. Uzun süre İran, Horasan ve Mâzenderan’da Moğol umumi valilerinin hizmetinde bulunmuş, önce bu bölgelerin sâhib-dîvânlığına getirilmiş, 1235’te de büyük kağan Ögedey Han tarafından bütün İran’ın sâhib-dîvânlığına tayin edilmiştir. Birkaç defa İran’daki Moğol umumi valilerine vekâlet etmiş ve 681’de (1283) vefat etmiştir. Devrinin seçkin ve münevver şahsiyetlerinden biri olan Bahâeddin Muhammed’in Arapça ve Farsça şiirler yazdığı bilinmektedir.

Kültürlü bir aile çevresinde ve çok geniş imkânlar içinde yetişen Cüveynî, çocukluk ve gençlik yıllarında mükemmel bir tahsil ve terbiye gördükten sonra on yedi on sekiz yaşlarında iken Moğollar’ın İran, Horasan, Irak ve Azerbaycan umumi valisi Argun’un özel kâtipleri arasına girdi. Argun 1243-1256 yılları arasında Moğollar’ın başşehri Karakorum’a yaptığı birçok resmî ziyarette bu çok genç ve kabiliyetli kâtibini de beraberinde götürmüştü. 1256 yılında Hülâgû İran’a gelince onun hizmetine girerek daha ilk günden itibaren itimat ve teveccühünü kazandı. Hülâgû’nun İran’daki Bâtınî fırkasını yok etmek ve İsmâilîler’i ortadan kaldırmak için yaptığı bütün seferlere ve askerî faaliyetlere katıldı. İsmâilîler’in müstahkem kalesi olan Alamut’un zaptında bulundu, buranın meşhur kütüphanesiyle rasathânesinin yok olmasını önledi, ancak daha sonra Bâtınî akîdesiyle ilgili bütün eserleri yaktırdı.

Hülâgû’nun 1257 yılında Bağdat üzerine yürüdüğü ve bir yıl sonra da bu ilim ve irfan merkezini yerle bir ettiği zaman Cüveynî de beraberinde idi. 1259’da kendisine bütün Irâk-ı Arab ve Hûzistan eyaletlerinin idaresi verildi. Hülâgû’nun ölümüne kadar bu görevde kalan Cüveynî, onun oğlu Abaka Han zamanında da (1265-1282) bütün Irâk-ı Arab’ı müstakil denecek bir şekilde idare etti.

1259 yılından ölüm tarihi olan 1283’e kadar yirmi dört sene devam eden bu görevi sırasında birkaç defa rakip ve düşmanlarının iftira ve tezvirlerine mâruz kalan Cüveynî, kardeşi Şemseddin’in Abaka’nın veziri olmasından da faydalanarak bu tehlikeleri kolaylıkla atlattı. Ancak Temmuz 1281’de Bağdat’tan Tebriz’e Abaka’nın yanına geldiğinde, o sırada Abaka üzerinde büyük nüfuzu olan ve Cüveynî kardeşlere düşmanlığıyla tanınan Mecdülmülk-i Yezdî tarafından devlet malını gasbetmekle itham edilerek aleyhinde birçok isnatta bulunuldu. Neticede bütün serveti elinden alınan Cüveynî hapsedildi. Fakat bazı şehzadelerin aracılığı ile serbest bırakıldı. Bir müddet sonra da düşmanları onun Mısır Memlükleri ile iş birliği içinde olduğunu iddia ettiler. Bu iddiayı tahkik için bir heyetle birlikte Abaka’nın huzuruna çıkmak üzere Tebriz’e hareket etti. Yolda Abaka’nın öldüğünü ve yerine Ahmed Teküder’in geçtiğini öğrenince yeni hükümdarın fermanı ile Aladağ’da toplanacak büyük kurultayda hazır bulunmak üzere yola çıktı. Cülûs şenliklerinden sonra yeni hükümdar Ahmed Teküder Cüveynî ve oğluna iltifatlarda bulundu ve onu yeniden eski görevine iade ederek bütün servetini geri verdi. Böylece Cüveynî ailesinin itibarı tekrar yerine gelmiş oldu. Bu aileyi mahvetmek için çalışan Mecdülmülk ise parçalanarak öldürüldü. Eski servet, nüfuz ve itibarını elde eden Cüveynî, Horasan’dan Bağdat’a gelen Emîr Argun’un Abaka zamanından hissesine düşen borçlarını tahsil maksadıyla adamlarını yakalatması üzerine endişeye kapıldı ve hastalanarak 4 Zilhicce 681’de (5 Mart 1283) Mugan’da öldü. Naaşı Tebriz’e getirilerek Çerendâb Mezarlığı’na defnedildi.

İlhanlılar devrinin seçkin devlet adamı ve iyi bir münşî olan Cüveynî şair ve âlimleri himaye ederdi. Zekeriyyâ el-Kazvînî ʿAcâʾibü’l-maḫlûḳāt’ı, Cemâleddin Meysem b. Ali Şerḥu Nehci’l-belâġa’yı İbn Bîbî de el-Evâmirü’l-ʿAlâʾiyye fi’l-umûri’l-ʿAlâʾiyye adlı eserini ona ithaf etmiş, Şeyh Sa‘dî-yi Şîrâzî ile Hümâm Tebrîzî de onu öven kasideler yazmışlardır.

Cüveynî Irak’ı idare ettiği yıllarda bu görevinde büyük başarı gösterdi. Köylülerin üzerinden ağır vergileri kaldırdı. Sulama işlerini tanzim ederek Enbâr’dan Kûfe ve Necef’e kadar uzanan bir kanal yaptırdı. Kurduğu vakıflar ve hayır müesseseleriyle halkın sevgisini kazandı; bunlar arasında Necef’te yaptırdığı ribât meşhurdur. Moğollar’ın tahribatı onun gayretleriyle kısa sürede giderilmiş, böylece nüfus artmış, refah seviyesi yükselmiş ve devlet gelirleri çoğalmıştır.

Cüveynî’nin, saray entrikalarının çok yoğun olduğu bir dönemde kardeşi Şemseddin ile beraber mevki ve nüfuzunu muhafaza edebilmesi çok keskin bir zekâya sahip olduğunu açıkça göstermektedir. Cüveynî merkezi Bağdat olmak üzere bütün Irak’ta melik unvanıyla âdeta bir hükümdar gibi hareket ediyordu. Kaynaklar onun hidiv-i a‘zam, dârâ-yı âlem, zıllullah, uluğ, kutluğ ve inanç gibi unvanlar kullandığını belirtmektedir. Ahmed Teküder zamanında hükümdarlar gibi çetr taşıma imtiyazına sahipti.

Cüveynî’nin Mansûr ve Muzafferüddin adında iki oğlu ve bir de kızı olmuştur. Mansûr 1289’da Muzafferüddin ise 1291’de idam edilmiş, kızı ise İlhanlı Hükümdarı Gāzân Han’ın İslâmiyet’i kabulünde büyük rol oynayan meşhur sûfî Sadreddin Hammûye ile 1272’de evlenmiştir.

Eserleri. 1. Târîḫ-i Cihângüşâ. Münşî ve tarihçi olarak şöhretini zamanımıza kadar devam ettiren asıl büyük eseridir. Cüveynî 650 (1252) veya 651 (1253) yılında yazmaya başladığı bu büyük tarihini 658’de (1260) tamamlamıştır. Eser İranlı âlim Mirza Muhammed Han Kazvînî tarafından uzun ve mükemmel bir mukaddime, önemli hâşiyeler ve fihristler ilâvesiyle üç cilt halinde neşredilmiştir (Leiden-London 1329-55/1911-37). Eser yalnız üslûp bakımından değil, ihtiva ettiği zengin tarihî ve içtimaî bilgiler itibariyle de Moğol tarihinin birinci derecedeki kaynaklarından biridir. Eser Boyle tarafından İngilizce’ye (bk. bibl.), Mürsel Öztürk tarafından da Türkçe’ye tercüme edilmiştir (Târîh-i Cihângüşâ, I-III, Ankara 1988).

2. Tesliyetü’l-iḫvân. Haksız ithamlara mâruz kalarak iki defa hapsedilen Cüveynî, 1283’te serbest bırakıldıktan sonra yazdığı bu risâlede Abaka Han zamanında rakip ve düşmanlarının ithamları sonucu başına gelen felâketleri anlatır ve yaptığı bütün işlerde haklı olduğunu ispata çalışır. Tesliyetü’l-iḫvân, Abbas Mâhyâr tarafından bir mukaddime ve notlarla birlikte yayımlanmıştır (Tahran 1361/1982). Cüveynî’nin bu konuda yazdığı ikinci bir risâlesi daha vardır. Ahmed Teküder’in İlhanlı tahtına çıkışından Mecdülmülk-i Yezdî’nin katline kadar meydana gelen olayları anlattığı bu eseri ölümünden altı ay önce yazmıştır. Risâle Mirza Muhammed Kazvînî tarafından Târîḫ-i Cihângüşâ’nın baş kısmında özet olarak neşredilmiştir.

Ayrıca yazdığı resmî mektuplar ve fermanların bir bölümü, Petersburg’da Institut des langues Orientales Kütüphanesi’nde, diğer bazı müelliflerin aynı nitelikteki eserlerini içine alan bir münşeat mecmuasında (vr. 178^a-193^a) yer almaktadır (bk. Rosen, s. 158; ayrıca bk. Müntecebüddin Bedî‘, ʿAtebetü’l-ketebe [nşr. Mirza Muhammed Kazvînî – Abbas İkbâl], neşredenlerin önsözü, s. ṭ-y).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1993 yılında İstanbul’da basılan 8. cildinde, 140-141 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.