DAHHÂK b. KAYS

Hayatının ilk dönemleri hakkında kaynaklarda bilgi yoktur. Hz. Peygamber’in vefatından altı veya yedi yıl önce (625-626) doğduğu rivayet edilmektedir. Sahâbî olduğu ihtilâflıdır. Ablası Fâtıma bint Kays, Medine’ye hicret eden ve Hz. Peygamber’den hadis rivayet eden sahâbîlerdendir. Dahhâk’in Hz. Peygamber’den rivayet ettiği söylenen bir hadisi sadece Nesâî Sünen’ine almıştır. Hz. Ömer’den ve Habîb b. Mesleme el-Fihrî’den de hadis rivayet etmiştir. Kendisinden Muâviye b. Ebû Süfyân, Saîd b. Cübeyr, Şa‘bî, Simâk b. Harb, Ebû İshak es-Sebîî, Muhammed b. Süveyd el-Fihrî ve başkaları rivayette bulunmuşlardır.

Dahhâk Muâviye b. Ebû Süfyân’ın aşırı taraftarlarından olup Habîb b. Mesleme’den sonra el-Cezîre valisi tayin edilmiş ve Hz. Osman’ın şehid edilmesine kadar bu görevde kalmıştır. Sıffîn Savaşı’ndan önce emrindeki Suriye ordusuyla Harran ile Rakka arasındaki Merc mevkiinde, Hz. Ali’nin kumandanı ve el-Cezîre valisi tayin ettiği Mâlik el-Eşter’i mağlûp ederek onu Musul’a çekilmeye mecbur etti (36/656-57). Sıffîn Savaşı’nda da Muâviye’nin piyade kuvvetlerinin kumandanı olarak önemli rol oynadı. Savaştan sonra 3000 kişilik bir kuvvetle Hicaz üzerine yürüdü (39/659-60); Sa‘lebiye üzerinden Kutkutâne’ye kadar ilerleyerek geçtiği yerleri yağma ve tahrip etti. Hatta hac için bile Mekke’ye gidilmesine engel oldu. Bunun üzerine Hz. Ali, Hucr b. Adî el-Kindî kumandasında 4000 kişilik bir kuvvet gönderdi. Hucr’ün geldiğini öğrenen Dahhâk önce Tedmür’e, oradan da Dımaşk’a çekilmek mecburiyetinde kaldı.

Dahhâk’in bu tarihten itibaren faal bir göreve getirilmediği anlaşılmaktadır. Muhtemelen bu dönemde Dımaşk’ta kalarak merkez teşkilâtında görev almıştır. Nitekim bazı kaynaklar onun Muâviye devrinde sâhibü’ş-şurta ve Dımaşk ordugâhının kumandanı olduğunu belirtirler. Abdullah b. Hâlid b. Esîd’in azledilmesinden sonra 54 veya 55’te (674, 675) Kûfe valiliğine tayin edildi. Dahhâk’in Kûfe valiliği 58 (678) yılına kadar devam etmiştir.

Halife Muâviye’nin, oğlu Yezîd’i veliaht tayin etmek için çeşitli vilâyet temsilcileriyle Dımaşk’ta yaptığı toplantıda Dahhâk Yezîd’in meziyetlerinden bahsetmiştir. Muâviye hastalandığı zaman Dımaşk’ta bulunmayan oğlu Yezîd’in kendisinden sonra halife olmasını sağlamayı Dahhâk b. Kays ile Müslim b. Ukbe el-Mürrî’ye vasiyet etti. Ölünce de cenaze namazını Dahhâk kıldırdı ve vasiyetini yerine getirdi.

Dahhâk, Müslim b. Ukbe gibi Yezîd’in (680-683) sağ kolu olmuş ve itibarını onun devrinde de korumuştur. Yezîd’den sonra başa geçen oğlu II. Muâviye’nin iki ay sonra hilâfetten çekilmesi ve hemen sonra da ölmesi üzerine Emevî hânedanı arasında bir siyasî kriz ortaya çıktı. Çünkü II. Muâviye’nin çocuğu yoktu ve kimin halife olacağı belli değildi; kardeşi Hâlid ise henüz on altı yaşında bulunuyordu. Dımaşk’ta imâmeti II. Muâviye’nin isteği üzerine Dahhâk yürütüyordu. Dahhâk, Abdullah b. Zübeyr’i desteklemesine rağmen olayların takip edeceği seyri beklediği için bunu açıkça belli etmiyor ve tarafsız davranıyordu. Ümeyye ailesi içinde bile başta Mervân b. Hakem olmak üzere Abdullah b. Zübeyr’in halifeliğini tanımak isteyenler vardı. II. Muâviye’nin ölümünden sonra yeğenlerinin tarafını tutmaya devam eden Yezîd’in dayısı Hassân b. Mâlik b. Bahdel el-Kelbî, kabile mensupları ile Câbiye’ye çekildi. Öte yandan Mervân b. Hakem, Abdullah b. Zübeyr’e biat etmek için Mekke’ye doğru yola çıktı. Yolda Irak’tan dönmekte olan Ubeydullah b. Ziyâd’la karşılaştı ve onun tarafından halife olmaya ikna edildi. Daha sonra Ümeyye ailesi mensupları Hassân b. Mâlik b. Bahdel’in yanına Câbiye’ye gittiler. İbn Bahdel’in teşebbüsleri sebebiyle Dahhâk b. Kays tarafsız tutumunu terkederek İbnü’z-Zübeyr’i desteklediğini ima etmeye başladı. Dımaşk Camii’nde cuma namazından önce Kays ve Kelb kabileleri arasında küçük çapta bir kavga oldu. Ertesi gün Dahhâk yaptıklarından pişman olarak Câbiye’ye gidip kimin halife olacağına İbn Bahdel ile birlikte karar vereceğini açıkladı. Fakat Kays kabilesinin itirazı üzerine tekrar taraf değiştirdi.

Dahhâk b. Kays bu son gelişmeler üzerine, Ümeyyeliler’i destekleyen Kelb kabilesinin çoğunlukta olduğu Dımaşk’ı terkederek Mercirâhit’te karargâh kurdu ve Abdullah b. Zübeyr’i desteklediğini ilân etti. Humus, Kınnesrîn ve Filistin ordugâhlarının Abdullah b. Zübeyr’den yana olan âmilleri ona yardımcı kuvvetler gönderdiler. Ümeyyeliler ise ailenin en yaşlısı olarak Mervân’ın halife olmasını kararlaştırdılar. Mervân Yezîd’in dul hanımı ile evlendi ve veliaht olarak da Hâlid b. Yezîd’i kabul etti. Daha sonra başta Kelb kabilesi olmak üzere Ümeyye ailesini destekleyen kabileler, Halife Mervân’ın kumandasında Dahhâk b. Kays üzerine yürüdüler. İki ordu 15 Zilhicce 64 (3 Ağustos 684) tarihinde Mercirâhit’te karşı karşıya geldi. Dahhâk’in 30.000 kişilik ordusuna karşılık Mervân’ın 10.000 civarında bir kuvveti vardı. Savaş yirmi gün bütün şiddetiyle devam etti. Sonunda Kayslılar büyük kayıplar vererek savaş meydanını terkettiler. Dahhâk, Zahme b. Ubeydullah el-Kelbî tarafından öldürüldü. Kays kabilesinin ileri gelenleri de savaş meydanında hayatlarını kaybettiler.

Kararsız bir kişiliğe sahip olan Dahhâk b. Kays, Sıffîn Savaşı’ndan ölümüne kadar katıldığı bütün askerî ve siyasî olaylarda önemli rol oynamıştır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1993 yılında İstanbul’da basılan 8. cildinde, 409-410 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.