DEBBÂĞ, Abdurrahman b. Muhammed

8 Zilhicce 605’te (13 Haziran 1209) Kayrevan’da doğdu. Ensardan Üseyd b. Hudayr’ın soyundandır. Bu sebeple Üseydî lakabıyla da anılır. Büyük dedesi, devrin sultanı tarafından kendisine verilmek istenen kadılık görevini kabul etmemek için derici (debbağ) olmadığı halde bir derici dükkânına girerek orada çalışıyor görünmesi ve sultanın habercisine, “Bu işle uğraşan birinin kadılık yapmaya lâyık olamayacağını sultana söyle” demesi sebebiyle bu lakabı almış, torunu Abdurrahman da aynı lakapla tanınmıştır. Bazı kaynaklarda ondan İbnü’d-Debbâğ diye de söz edilmektedir.

Debbâğ babasından başka Kādî Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Muhammed el-Berkī, Kādî Abdülcelîl el-Ezdî, İbn Şükr diye tanınan Ebû Amr Osman b. Süfyân, Muhammed b. İbrâhim el-Hanefî gibi âlimlerden ders aldı. Hocalarının sayısı sekseni aşmakta olup bunların adlarını Bernâmec’inde zikretmiştir. Hadis, fıkıh ve tarihle devamlı meşgul olan, naklî ve aklî ilimleri bilen bir kimseydi. Kuzey Afrikalı seyyah Abderî, Debbâğ’ı 688 (1289) yılında Kayrevan’da ziyaret etmiş, onun yaşının ilerlemiş olmasına rağmen dinç ve hâfızasının kuvvetli olduğunu görmüş, ilme ve ilim erbabına önem verdiğini, etrafı ile çok iyi geçindiğini, cömert, mütevazi ve güvenilir bir âlim olduğunu zikretmiştir. Debbâğ 15 Rebîülâhir 699 (9 Ocak 1300) tarihinde Kayrevan’da vefat etti.

Eserleri. 1. Meʿâlimü’l-îmân fî maʿrifeti ehli’l-Ḳayrevân. Kaynaklarda farklı isimlerle geçmektedir. Müellifin talebesi Muhammed b. Câbir el-Vâdîâşî bu eserden Menâhicü ehli’d-dîn ve ṭarâʾiḳu eʾimmeti’l-müttaḳīn fî ẕikri men kâne bi’l-Ḳayrevân mine’ṣ-ṣaḥâbe ve’t-tâbiʿîn ve meşâhîru ʿulemâʾi’r-râsiḫîn ve efâḍılü’l-evliyâʾ ve’ṣ-ṣâliḥîn, Abderî ise Riḥle’sinde Meʿâlimü’l-îmân ve ravżâtü’r-rıḍvân fî menâḳıbi’l-meşhûrîn min ṣuleḥâʾi’l-Ḳayrevân adıyla söz etmektedir. Debbâğ bu kitabında İslâm fetihleriyle Kayrevan’ın kuruluş tarihinden bahsetmekte, burada yetişen veya burayı ziyaret eden fakih, muhaddis, lugat âlimi, şair, doktor, mutasavvıf ve diğer seçkin kişilerin biyografileriyle birlikte şehir hakkında daha başka değerli bilgiler vermektedir. Eser, Atîk b. Halef et-Tücîbî’nin (ö. 422/1031) Ṭabaḳāt’ının bir ihtisarı olup Ebü’l-Arab et-Temîmî’nin (ö. 333/945) Ṭabaḳātü ʿulemâʾi İfrîḳıyye’si ile Ebû Bekir el-Mâlikî’nin (ö. 356/967) Riyâżü’n-nüfûs fî ṭabaḳāti fuḳahâʾi medîneti Ḳayrevân’ından yer yer nakillerle genişletilmiştir. Kitapta, çoğunu aklın kabul etmeyeceği garip evliya menkıbelerine de geniş yer verilmiştir. Meʿâlimü’l-îmân ilk defa Tunus’ta İbn Nâcî et-Tenûhî’nin (ö. 839/1435) Ziyâdât ʿalâ Meʿâlimi’l-îmân adlı eseriyle birlikte dört cilt halinde basılmıştır (1320). Son ciltte İbn Nâcî müellifin ölümünden sonraki dönemlere ait bazı kişilerin biyografilerine yer vermiştir. Eser ikinci defa, I. cildi İbrâhim Şebbûh (Kahire 1968), II. cildi Muhammed Ahmedî Ebü’n-Nûr ve Muhammed Mâdûr (Kahire 1972), III ve IV. ciltleri Muhammed Mâdûr (Tunus 1978) tarafından yayımlanmıştır.

2. Meşâriḳu envâri’l-ḳulûb ve mefâtîḥu esrâri’l-ġuyûb (Beyrut 1959). Debbâğ’ın İslâm tasavvufunda ilâhî aşka dair yazdığı bu eser, onu neşreden H. Ritter tarafından Eflâtun felsefesinin etkisinde kalan sûfîlerin aşk konusundaki sözlerini toplayan güzel bir risâle olarak değerlendirilmiştir.

3. Kerâmâtü Ebî Yûsuf ed-Dehmânî. Yazma nüshalarından birisi Cezayir’dedir (el-Mektebetü’l-vataniyye, nr. 1718). On üç varaklık bir diğer nüshası da Tunus’ta (el-Mektebetü’l-vataniyye) bulunmaktadır (bk. Mahfûz, II, 290).

Debbâğ’ın kaynaklarda zikredilen fakat günümüze kadar ulaşmayan diğer eserleri de şunlardır: el-Erbaʿûne ḥadîs̱ et-tüsâʿiyye (senedinde dokuzar râvi bulunan bir kırk hadis derlemesidir); Sirâcü’l-müttaḳīn el-münteḫab min kelâmi seyyidi’l-mürselîn (Kudâî’nin Şihâbü’l-aḫbâr’ı gibi metinleri kısa hadisleri bir araya getirdiği söylenmektedir); Bernâmec (şeyhleri ve onlardan rivayetleri hakkında bilgi verdiği bir fehresedir); Vâsıṭatü’n-niẓâm fî tevârîḫi mülûki’l-İslâm (Benî Ubeyd hânedanını methettiği bir eserdir); Kitâbü’l-Eḥâdîs̱i’l-erbaʿîn fî ʿumûmi raḥmetillâhi li-sâʾiri’l-müʾminîn; Cilâʾü’l-efkâr fî menâḳıbi’l-enṣâr.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1994 yılında İstanbul’da basılan 9. cildinde, 61-62 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.