DEŞTÎ, Ali

Kerbelâ’da doğdu. Dönemin tanınmış âlimlerinden olan babası Şeyh Abdülhüseyin Deştistânî belirli bir yerde uzun süre kalmayıp Atebât (Kerbelâ, Necef), Deştistan ve Bûşehr gibi merkezlerde ikamet ettiğinden Ali Deştî de eğitimini Kerbelâ, Necef ve Bağdat’ta tamamladı. Seyyid Hüseyin Fişârekî ve Şeyh Abdülkerîm Hâirî Yezdî’den fıkıh dersleri aldı. Babasının ölümünden sonra 1916’da Bûşehr’e ve oradan da Borazcan’daki eniştesi Şeyh Muhammed Hüseyin Borazcânî’nin yanına gitti. I. Dünya Savaşı başladığı sırada önce Deştistan’a, ardından Şîraz’a geçti. Buradan İsfahan’a ve 1919’da Başbakan Mirza Hasan Vüsûkuddevle’nin İngilizler’le yaptığı anlaşmayı haber alınca Tahran’a gitti. Tahran’da kendini siyasî karışıklıklar içinde buldu; Ferruh-i Yezdî, Fedâyî-i Alevî ve Şeyh Hüseyin Tahrânî gibi dönemin muhalif isimlerinin yanında yer aldı.

Tahran’da çeşitli gazete ve dergilerde edebî ve siyasî makaleler yazan Deştî, iktidar aleyhine yazıları ve faaliyetleri sebebiyle 1920 yılı yazında Tahran’dan sürüldü. Bir süre Kirmanşah’ta oturduktan sonra Tahran’a dönüp siyasî çalışmalarına aynı hızla devam etti. Ancak muhalefeti destekleyen yazılarından dolayı hapsedildi. Şiî âlimi Seyyid Muhammed Sâdık Tabâtabâî’nin yardımıyla hapisten çıktıysa da muhalefet saflarını terketmedi. 1920’de Başbakan Seyyid Ziyâüddin döneminde ikinci defa hapse girdi. Bu sırada hapishane günlüklerini içeren meşhur eseri Eyyâm-ı Maḥbes’i kaleme aldı. 1921 darbesinin ardından kendisinin de aralarında bulunduğu siyasî hükümlüler tahliye edilince tamamen basın hayatına yöneldi. Başlangıçta, bir süre başyazarlığını yaptığı Sitâre-yi Îrân gazetesinde yine hükümet aleyhine makaleler yazdı. Bu gazete kapatılınca 1921’de Şafaḳ-ı Sorḫ adlı bağımsız bir gazete çıkarmaya başladı ve 1930 yılına kadar bu gazetenin editörlüğünü yaptı. Tahran’ın büyük gazetelerinden biri olan Şafaḳ-ı Sorḫ zamanın önde gelen yazar ve aydınlarının bir araya geldikleri, kendi anlayışlarına uygun yazılar yayımladıkları bir mahfil oldu. Deştî, 1927’de bir grup aydın ve yazarla birlikte davet edildiği Rusya’da Sovyet devriminin onuncu yıl kutlamalarına katıldı. 1928’de Bûşehr’den milletvekili seçildi. 1935 yılında Şafaḳ-ı Sorḫ’ta yayımlanan bir makalesi yüzünden gazetesi kapatıldı, kendisi de hapse atıldı. Beş ay sonra hastalığı sebebiyle serbest bırakılınca tekrar siyasete döndü ve 6, 7, 8, 9. dönemlerde Bûşehr’den, 12 ve 13. dönemlerde Demâvend’den, 14. dönemde Tahran’dan milletvekili seçildi. 1941-1946 yılları arasında faaliyet gösteren, siyasî bir organizasyondan çok aynı görüşteki arkadaşlarının bir araya geldiği özel bir kulüp niteliği taşıyan Hizb-i Adâlet’i kurdu. 1946’da Başbakan Kıvâmüssaltana’nın Sovyetler Birliği yanlısı siyasetine ve Tudeh Partisi’ne kabinede yer vermesine muhalefeti yüzünden tekrar tutuklandı. Altı ay sonra hapisten çıktı ve yaklaşık yirmi ay boyunca başta Fransa olmak üzere bazı Avrupa ülkelerini dolaştı. Bu sırada Batı düşüncesi ve edebiyatını yakından tanıma imkânı buldu. 1948’de Tahran’a döndüğünde 1951 yılına kadar görev yapacağı İran’ın Kahire büyükelçiliğine tayin edildi. Burada iken Arapça’ya ve Arapça eserlere vukufunu arttırdı. 1953’te şahın Musaddık hükümetini devirmesinden sonra senato üyeliğine seçildi. Bu görevini 1979 İran İslâm Devrimi’ne kadar sürdürdü. 1963’te bir süre Lübnan’da elçi olarak görev yaptı. İslâm devriminin ardından iki defa tutuklandıysa da birer ay sonra serbest bırakıldı. 16 Ocak 1982 tarihinde Tahran’da vefat etti. Arapça ve Fransızca’yı iyi bilen ve bu dillerden Farsça’ya çeviriler yapan Deştî, modern İran nesrinin önemli simalarından olup 1941’den itibaren ülke çapında bir yazar olarak tanınmış, özellikle Fitne adlı hikâye kitabıyla şöhreti yayılmıştır.

Eserleri. Telif. 1. Eyyâm-ı Maḥbes. Deştî’nin ilk edebî eseri olup 1920’deki hapis anılarını içerir. 1921’de Şafaḳ-ı Sorḫ’un 1-15. sayılarında tefrika edildikten sonra kitap halinde basılmıştır (Tahran 1303 hş., 1380 hş.; 1935 yılındaki hapis hâtıralarının da ilâvesiyle, Tahran 1339 hş.; Essen 1381 hş./2003; İng. trc. J. E. Knörzer, Ali Dashti’s Prison Days, Costa Mesa 1994).

2. Fitne. Ali Deştî’nin ilk hikâye kitabıdır. Hikâyeler önce 1321 hş. (1942) yılında Mihr adlı dergide çıkmış, daha sonra kitap halinde yayımlanmıştır (Tahran 1322 hş.).

3. Sâye. Dergi ve gazetelerde çıkan yirmi yedi makalesini içerir (Tahran 1328 hş.).

4. Câdû. 1330 hş.’de (1951) Iṭṭılaʿât dergisinin birkaç sayısında çıkan hikâye daha sonra kitap halinde yayımlanmıştır (Tahran, ts.).

5. Hindû. “Hindû, Ber Sâḥil-i Mînâyî, Dû Şeb” adlı üç hikâyeden oluşur (Tahran, ts.).

6. Naḳşî ez Ḥâfıẓ (Tahran 1336 hş., 1381 hş.).

7. Seyrî Der Dîvân-ı Şems-i Tebrîzî (Tahran 1337 hş.; nşr. Mehdî Mâhûzî, Tahran 1382 hş./2003).

8. Ḳalem-rov-i Saʿdî (Tahran 1339 hş., 1381 hş.; İng. trc. Sayeh Dashti, The Realm of Sadi, Costa Mesa 2013).

9. Hâḳānî: Şâʿirî Dîr Âşinâ (Tahran 1340 hş., 1354 hş., 1381 hş.).

10. Demî bâ Ḫayyâm (Tahran 1344 hş., 1381 hş.; İng. trc. L. P. Elwell-Sutton, In Search of Omar Khayyam, London 1971).

11. Perde-i Pindâr (Tahran 1353 hş.).

12. Pencâh u Penç (Tahran 1354 hş.).

13. ʿAḳalâ ber Ḫilâf-ı ʿAḳl (Tahran 1355 hş.).

14. Nigâhî be Sâʾib (Tahran 1355 hş.).

15. Taṣvîrî ez Nâṣır-ı Ḫüsrev (nşr. Mehdî Mâhûzî, Tahran 1362 hş.).

Tercüme. 1. Nevâmîs-i Rûḥiyye-i Taṭavvur-i Milel. Gustave le Bon’un Ahmed Zağlûl Paşa tarafından Arapça’ya tercüme edilen L’homme et les sociétés, leurs origines et leur histoire adlı eserinin Arapça’dan Farsça’ya çevirisidir (Tahran 1300 hş.).

2. Sırr-ı Tefavvuḳ-ı Englosakson merbûṭ be-çist. Yine Ahmed Zağlûl Paşa’nın Arapça’ya çevirdiği Edmond Demolin’in A quoi tient la supériorité des Anglo-saxons adlı eserin Farsça’ya tercümesidir (Tahran 1301 hş.).

3. İʿtimâd be-Nefs. Samuel Smiles’in Self Help isimli eserinin Fransızca’dan Farsça’ya çevirisidir (Tahran 1305 hş.).

Ali Deştî’nin dergi ve gazetelerde yayımlanan çok sayıda makalesi vardır. Mehdî Mâhûzî, onun yayımlanmamış hâtıralarını ʿAvâmil-i Suḳūṭ: Yâddâşthâ-yi Münteşir Neşûde ez Şâdrevân ʿAlî Deştî adıyla kitap halinde basmıştır (Tahran 1381 hş./2003).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 322-323 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.