DÎB, Abdülazîm Mahmûd

Mısır’ın Garbiye vilâyetinde Ziftâ kasabasının Kefr-İbrî köyünde doğdu. Burada Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledi. Ortaokul ve lise öğrenimini Tanta’daki el-Ma‘hedü’d-dînî’de tamamladı, aynı yıl Ezher Üniversitesi Usûlüddîn Fakültesi ile Kahire Üniversitesi Dârülulûm Fakültesi’ne kaydoldu. Üniversitenin son yılında Dârülulûm Fakültesi tarafından aynı anda iki fakültede okuduğu öğrenilince bunlar arasında bir tercih yapmak zorunda kaldı ve tercih ettiği Dârülulûm Fakültesi’nden 1956’da mezun oldu. Bir yıl süreyle devam ettiği Eğitim Fakültesi’nden aldığı diplomayla öğretmenlik yapma imkânı elde etti. İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî’nin el-Burhân adlı eserinin tahkikini yaptığı çalışmasıyla 1970’te yüksek lisansını, Cüveynî’nin hayatı, eserleri ve İslâm ilim tarihindeki yerini ele aldığı teziyle de 1975’te doktorasını tamamladı. 1976’da Katar Üniversitesi Şeriat Fakültesi’nde İslâm hukuku bölüm başkanı oldu. Aynı zamanda üniversite bünyesindeki Merkezü Buhûsi’s-sîre ve’s-sünne’nin müdürlüğünü vekâleten yürüttü. Hayatının önemli bir kısmını geçirdiği Katar’da Evkaf Bakanlığı’na bağlı İhyâü’t-türâs Komisyonu üyeliğinde de bulundu ve birçok yazma eserin tahkik çalışmasına iştirak etti. İlk gençlik yıllarından itibaren siyasetle yakından ilgilendi. Mısır’da İngiliz işgaline karşı düzenlenen gösterilere ve İhvân-ı Müslimîn hareketine katıldı. Hasan el-Bennâ’nın talebelerinden Behî el-Hûlî’nin öğrencisi oldu. Tanta’daki okul hayatından beri tanıdığı Yûsuf el-Karadâvî ile hayatının sonuna kadar sürecek bir dostluk kurdu. Filistin meselesiyle de ilgilendi; Gazze’ye uygulanan İsrail ambargosunun kaldırılması için 2007’de bir bildiri yayımlayan müslüman âlimler arasında yer aldı. 6 Ocak 2010 tarihinde Devha’daki bir hastahanede vefat eden Dîb, Yûsuf el-Karadâvî’nin Devha Müseymir Mezarlığı Camii’nde kıldırdığı cenaze namazının ardından defnedildi.

Eserleri. Telif. 1. Ebü’l-Ḳāsım ez-Zehrâvî: Evvelü ṭabîbin cerrâḥ fi’l-ʿâlem (Kahire 1399/1979). İslâm ve bilim tartışmaları çerçevesinde ele alınan eserde müslüman ilim adamlarının ilme katkıları meşhur cerrah Ebü’l-Kāsım ez-Zehrâvî’nin şahsında incelenmekte, özellikle İslâm tıp tarihi üzerinde durulmaktadır.

2. İmâmü’l-Ḥaremeyn Ebü’l-Meʿâlî ʿAbdülmelik b. ʿAbdillâh el-Cüveynî: Ḥayâtühû ve ʿaṣruhû-âs̱âruhû ve fikruhû (Küveyt 1401/1981). Kapsamlı bir biyografi çalışmasıdır. Cüveynî’nin el-Burhân’ının neşrine giriş olarak yazılan eser müellif tarafından el-Burhân’a alınmamış, gözden geçirilip müstakil şekilde yayımlanmıştır.

3. Fıḳhü İmâmi’l-Ḥaremeyn ʿAbdilmelik b. ʿAbdillâh el-Cüveynî: Ḫaṣâʾiṣuhû es̱eruhû ve menziletühû (Devha 1405/1985; Mansûre 1409/1988). O güne kadar Cüveynî üzerinde yapılan çalışmalarda daha çok onun kelâmla ilgisinin ele alındığını ifade eden Dîb, bu eseri Cüveynî’nin fıkıh anlayışını bütün boyutlarıyla ortaya koymak amacıyla yazmıştır. Kitabın telif edildiği dönemde Cüveynî’nin fıkıh ve usûl-i fıkıh eserlerinin büyük çoğunluğunun yazma halinde olması müellifin daha sonraki çalışmalarının mecrasını da belirlemiş ve onu bu eserleri neşretmeye sevketmiştir.

4. ez-Zübeyr b. el-ʿAvvâm: es̱-S̱erve ve’s̱-s̱evre (Muharrak-Bahreyn 1406/1986). Önce bir dergide yayımlanan eserde (Ḥavliyyetü’l-Külliyeti’ş-şerîʿa ve’d-dirâsâti’l-İslâmiyye, III [Devha 1404/1984], s. 203-226) Zübeyr b. Avvâm’ın özellikle serveti hakkındaki iddialar araştırılmakta ve bunlara yeni bir yaklaşım geliştirilmeye çalışılmaktadır. Selçuk Coşkun eseri Türkçe’ye tercüme etmiştir (“Abdülazîm ed-Dîb’in Zübeyr b. Avvâm’a Yönelik Bazı Tenkitlere Cevabı”, Dinî Araştırmalar, sy. 7 [Ankara 2000], s. 137-160).

5. el-Müsteşriḳūn ve’t-türâs̱ (Mansûre 1988, 1413/1992). Kendisi de bir edisyon kritik uzmanı olan müellif bu eserde şarkiyatçıların tahkik çalışmalarını değerlendirmekte, çeşitli örneklerden hareketle problemli/hatalı hususları tesbit etmektedir. Kasıtlı çarpıtma niteliğindeki bu hataların büyük çoğunluğunun İslâm medeniyetinin ilmî birikimini tahrif etmeyi amaçladığını söyleyen müellife göre şarkiyatçıların neşredecekleri eserleri seçerken izledikleri siyaset müslümanlar arası ihtilâfları körüklemeye hizmet etmektedir.

6. Cenûbü’s-Sûdân ve ṣınâʿatü’t-teʾâmür żıdda diyâri’l-müslimîn (Kahire 1993). İlk şekli müellifin Sudan’da bulunduğu 1964 yılında yazılan eserde Güney Sudan meselesi İngiltere’nin sömürgeleştirme faaliyetleriyle bağlantılı olarak anlatılmaktadır.

7. Naḥve rüʾyetin cedîde li’t-târîḫi’l-İslâmî: Naẓarât ve taṣvîbât (Amman 1414/1994).

8. el-ʿAḳl ʿinde’l-uṣûliyyîn (Mansûre 1415/1995). Müellif bu kitabında kronolojik sırayla fıkıh usulü eserlerinin delillere dair değerlendirmelerini ele almakta, Gazzâlî, Muvaffakuddin İbn Kudâme ve Şerîf et-Tilimsânî’nin aklı da fıkıh usulü delilleri arasında saymalarından hareketle aklın usulcüler nezdindeki yerini incelemektedir. Eserde Mu‘tezile âlimlerinin konuyla ilgili değerlendirmelerine özel bir bölüm ayrılmıştır.

9. er-Resûl ṣallallāhü ʿaleyhi ve sellem fî beytih (Mansûre 1415/1995, 1418/1997; Kahire 2012). Hz. Peygamber’in ev hayatına, misafirleri ağırlamasına, eşleri ve çocuklarıyla ilişkisine dairdir.

10. et-Tebaʿiyyetü’s̱-s̱eḳāfiyye: Vesâʾilühâ ve meẓâhirühâ (Mansûre 1417/1996). Eserde Batı medeniyetinin aydınlar tarafından İslâm toplumlarına aktarılmasının problemli yönleri üzerinde durulmaktadır.

Abdülazîm Mahmûd Dîb’in diğer bazı eserleri de şunlardır: Farîżatüllāhi fi’l-mîrâs̱ ve’l-vaṣiyye (Kahire 1398/1978; Devha 1405/1985); Meşrûʿiyyetü cemʿi’s-sünneti ve taṣnîfühâ bi-vâsıṭati’l-hâsûbi’l-âlî (Uluslararası III. Sîret ve Sünnet Araştırmaları Kongresi’ne tebliğ olarak sunulmuştur. Türkçe’si: Abdullah Aydınlı, “Bilgisayar Vasıtasıyla Sünnet-i Şerifeyi Toplama ve Tasnif İçin Bir Tasarı”, Diyanet İlmî Dergi, XX/1 [Ankara 1984], s. 57-64); Naḥve mevsûʿatin şâmile li’l-ḥadîs̱i’n-nebeviyyi’ş-şerîf: el-Kûmbüyûter ḥâfıẓu ʿaṣrinâ (Beyrut 1409/1989); el-Ġazzâlî ve uṣûlü’l-fıḳh (al-Imām al-Gazzālī on the Occasion of the Ninth Centenary of His Death, 1406/1986 içinde, s. 330-376, Qatar University); el-Menhec fî kitâbâti’l-Ġarbiyyîn ʿani’t-târîḫi’l-İslâmî (Kahire 1990; Katar 1411); el-İḫvânü’l-müslimûn ve’l-ʿamelü’s-sırrî ve’l-ʿunf (Mansûre 1426/2006); Biḍʿatü esṭurin fî kitâbi’t-târîḫ (Kahire 1430/2012); el-İmâm el-Ġazzâlî kemâ ʿaraftühû (Kahire 2013); el-Ḥüzn fî ḥayâti’n-nebî (Kahire 2013); Ḥavle’l-ġazvi’s̱-s̱eḳāfî ve’l-fikrî (Cîze 2013).

Neşir: Abdülazîm ed-Dîb, özellikle İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî’nin eserlerinin neşrine özel bir önem vermiştir: el-Burhân fî uṣûli’l-fıḳh (I-II, Devha 1399; Kahire 1400/1980; Mansûre 1418/1997, 1420/1999); el-Ġıyâs̱î: Ġıyâs̱ü’l-ümem fî iltiyâs̱i’ẓ-ẓulem (Devha 1400; Kahire 1401/1981; Beyrut 1432/2011); ed-Dürretü’l-muḍıyye fîmâ vaḳaʿa fîhi’l-ḫilâf beyne’ş-Şâfiʿiyye ve’l-Ḥanefiyye (Devha 1406/1986); Nihâyetü’l-maṭlab fî dirâyeti’l-meẕheb (I-II, Devha 1399/1979; I-XX, Cidde 1428/2007).

Cüveynî’nin 1000. doğum yılı münasebetiyle 1999’da Katar’da gerçekleştirilen sempozyumun düzenleme kurulu başkanı olan Dîb burada “Şaḫṣiyyetü İmâmi’l-Ḥaremeyn el-ʿİlmiyye” başlıklı bir de tebliğ sunmuştur (eẕ-Ẕikra’l-elfiyye li’l-İmâm el-Cüveynî, Devha 1999, s. 43-84). Onun yayıma hazırladığı yahut yarım kalmış telif ve tahkik çalışmalarının bulunduğu yakın arkadaşı Karadâvî tarafından ifade edilmektedir. Bedreddin el-Aynî’nin Nuḫabü’l-efkâr fî tenḳīḥi Mebâni’l-aḫbâr fî Şerḥi Meʿâni’l-âs̱âr adlı eserinin neşrinde de (Devha 1429/2008) görev alan müellif Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA) için Buhûtî, Cüveynî, Çeyiz maddelerini kaleme almıştır. http://el-deeb.net/main/index.php başlıklı özel bir web sayfasında Dîb’in hayatı, eserleri, ilmî ve siyasî faaliyetlerine dair kapsamlı bilgi yer almakta, sitede Dîb’in hayatının farklı yönleriyle ilgili görsel ve işitsel malzemelere de ulaşılabilmektedir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 328-329 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.