DİLÇİN, Cem

18 Ekim 1942’de Çankırı’nın Yenimahalle semtinde doğdu. Babası Türk Dil Kurumu uzmanlarından A. Dehri Dilçin’dir. Ailesi Çankırı’nın köklü eşrafından olup şair, yazar ve milletvekili Ahmet Talat Onay’ın da yakın akrabasıdır. Ankara Atatürk Lisesi’nden mezun olunca (1961) babasının isteği üzerine kaydolduğu Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi’ni kısa bir süre sonra bıraktı, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’ne girdi (1963). Askerlik görevi için ara verdiği (1964-1966) yüksek öğrenimini 1970’te tamamladı. Mezun olduğu fakültede Türkçe kompozisyon dersi okutmanı oldu (1971). Bir süre Yeniçağ Tarihi Kürsüsü’nde Osmanlı paleografyası okuttu (1975-1981), ardından Eski Türk Edebiyatı Kürsüsü asistanlığına getirildi. Hasibe Mazıoğlu’nun danışmanlığında hazırladığı Mes‘ud bin Ahmed, Süheyl ü Nev-bahâr, İnceleme-Metin-Sözlük adlı teziyle doktorasını tamamladı (1984). Aynı fakültenin Eski Türk Edebiyatı Anabilim Dalı’nda yardımcı doçent (1987), doçent (1996) ve profesör (2002) oldu.

Türk Dil Kurumu’nda uzun yıllar hizmet etti. Derleme ve Tarama kollarında sözleşmeli uzman sıfatıyla görev yaptı (1971-1981). Türk Dil Kurumu aslî üyeliği yanında Millî Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Dairesi başkanlığında, Türk Dili Yüksek Danışma Kurulu üyeliğinde bulundu. Boğaziçi Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Yaz Okulu’nda konuk öğretim üyesi olarak çalıştı (1997-2003). Kendi isteğiyle emekliye ayrıldığı 2006 tarihinden sonra Hacettepe Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde yüksek lisans ve doktora dersleri verdi (2006-2008). 1 Kasım 2013 tarihinde Ankara’da öldü ve Karşıyaka Mezarlığı’na gömüldü.

Dil, edebiyat ve şiir sevgisini küçük yaşlarda ailesinden alan Cem Dilçin, eski harflerle okuma yazmayı dedesi İsmail Rahmi Koçhisarlı’dan öğrenmiş, ortaokul çağlarında iken şiir yazmaya başlamıştır. Babasıyla Ahmet Talat Onay’ın sohbetlerinde aruz bilgisi ve klasik şiir zevki almış, üniversitede ve Türk Dil Kurumu’nda önemli hocalarla çalışma fırsatı bulmuştur. Türk Dil Kurumu’nda yürütülen projelerde Ömer Asım Aksoy, Agâh Sırrı Levend, A. Dilaçar ve Ferit Devellioğlu ile birlikte olmuş, onların sözlük ve klasik metin çözümleme birikimlerinden yararlanmıştır. İlk gençlik yıllarında yazdığı şiirlerden sonra daha çok klasik edebiyat bilgisi ve kültürüyle harmanladığı mizahî şiirlere ve tarih manzumelerine yönelmiş, dostları ve meslektaşlarının özel günleri için yazdığı tarihlerle bazı mizahî şiirleri kendisi için hazırlanan armağanda yayımlanmıştır (TUBA, Cem Dilçin Armağanı I, XXXIII/1 [2009], s. LV-LXXIX). 1001 beyitlik “Mecnûn-nâme (Tehzîl-i Leylâ vü Mecnûn)” adlı manzumesi Fuzûlî’nin Leylâ vü Mecnûn’una yazılmış bilinen tek tehzil örneğidir (TUBA, Hasibe Mazıoğlu Armağanı I, XXI [1997], s. 230-301).

Cem Dilçin metin neşrinden retorik çalışmalara, tematik incelemelerden stilistik değerlendirmelere kadar pek çok alanda eser vermiş, özellikle Fuzûlî ve divan şiirinde geometrik yapı üzerine gerçekleştirdiği yayınlarla dikkati çekmiştir. Divan şiirinin çözümlenmesinde, klasik şerh metodunun yanı sıra modern eleştiri yöntemlerinin de kullanılması gerektiği fikrini savunmuştur. 1991’de yazdığı “Fuzûlî’nin Bir Gazelinin Şerhi ve Yapısal Yönden İncelenmesi” adlı makalesi (Türkoloji Dergisi, IX/1 [1991], s. 43-98), daha sonra yapılan ve divan şiirini modern metin inceleme metotlarıyla ele alan çalışmalara öncülük etmiştir. Türk Ansiklopedisi’ne kırka yakın madde yazmış, çoğu Türk Dili, Türkoloji, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi ve Journal of Turkish Studies-Türklük Bilgisi Araştırmaları’nda yayımlanan makale ve bildirilerinin sayısı otuzu aşmıştır.

Eserleri. 1. Yeni Tarama Sözlüğü (Ankara 1963). Ömer Asım Aksoy ve Dehri Dilçin tarafından toplam on iki cilt halinde yayımlanan Tarama Sözlüğü’nün tanıksız madde başlarını ve eski harfli dizinini içeren tek ciltlik bir sözlüktür. Eser, geniş bir çalışma grubuyla ve aralıklarla kırk iki yılda hazırlanan Tarama Sözlüğü’nün kullanımını kolaylaştırmak amacıyla hazırlanmıştır.

2. Mes‘ud bin Ahmed, Süheyl ü Nev-bahâr, İnceleme-Metin-Sözlük (Ankara 1991). Doktora tezinin birtakım ilâve ve değişikliklerle yayımlanan şeklidir. Eser Hoca Mesud’un hayatı, edebî kişiliği, eserleri, Süheyl ü Nevbahâr’ın incelenmesini ve karşılaştırmalı metnini içeren dört bölümden oluşmaktadır. Ayrıca metinde geçen 3300’ü aşkın eski Türkçe kelime ve deyim bir sözlük halinde esere eklenmiştir.

3. Örneklerle Türk Şiir Bilgisi (Ankara 1983, 1992). Türk şiirinin vezin, kafiye, redif, biçim ve tür zenginliğiyle beraber kullanılan söz sanatlarının da örneklerle ele alındığı kapsamlı bir çalışmadır.

4. Studies on Fuzulî’s Divan: Fuzulî Divanı Üzerine Notlar (Harvard University, 2001). Divanda ses ve söz tekrarları, ikilemeler, paralel ve simetrik söz ve anlam yapıları, kavram, mazmun ve motif uyumu, işlevsel vezin tasarrufları, söz dizimi tercihleri vb. üslûp özelliklerinden hareketle kasideler dışındaki 2723 beytin incelendiği ve divanın matbu nüshalarının yanı sıra Latin harfleriyle daha önce yapılmış üç neşrinin karşılaştırıldığı özgün bir eserdir.

5. Fuzulî’nin Şiiri Üzerine İncelemeler (İstanbul 2010).

6. Divan Şiiri ve Şairleri Üzerine İncelemeler (İstanbul 2011). Bu iki eserin önemli bir kısmı yazarın makale ve bildirilerinden derlenmiştir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 331 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.