DOERFER, Gerhard

8 Mart 1920’de Almanya’nın Königsberg (II. Dünya Savaşı’ndan sonra Rusya toprağı olarak Kaliningrad) şehrinde doğdu. Babası Franz posta memuruydu. İlkokula burada başlayan Gerhard çocukluk yıllarında şehirde yaşayan Çingeneler’e ilgi duyduğunu, bunların ileride şarkiyata yönelmesinde etkili olduğunu söyler. 1928’de ailesi Berlin’e taşınınca burada ilkokula devam etti. 1930-1938 yıllarında Reinickendorf Realgymnasium’da okudu. 1932 ve 1933’te Alman İzci Derneği’nde bulundu. Bu yıllarda tam özgürlüğü, milliyetçilik gerginliği olmayan vatan severliği, robotluğa varmayan disiplini ve hoşgörüyü yaşadığını söyler, bu dönemi gençliğinin en güzel yılları kabul eder (JTS, XIII [1989], s. i). 1938-1945 yıllarında zorunlu olarak devlet işlerinde çalıştı ve askerliğini telsizci olarak yaptı. Bir süre tutuklu kaldığından savaş sonrasında “siyasî güvenilmez” diye nitelendi, bu sebeple subay olamadı. 1946 yılının baharında Berlin’e döndü. Ray döşeme, hendek kazma, moloz kaldırma, ekmek satma gibi işlerde çalıştı. Bu arada akşam okuluna devam etti ve 24 Mayıs 1949’da liseyi bitirdi.

1949-1951 arasında Berlin Humboldt Üniversitesi’nde Roman dili ve edebiyatı ile İngiliz dili ve edebiyatı okudu. Arapça ve İslâm bilimleri tahsil etti. Üvey babasının işleri bozulunca ailesine maddî katkıda bulunmak için öğrenimine ara verdi. 1952-1954 yıllarında Berlin Freie Üniversitesi’ne devam ederek burslu öğrenci sıfatıyla tahsilini sürdürdü. Kendisinden “hocam” diye söz ettiği Karl Heinrich Menges’ten Türkoloji ve Altaistik, Walther Braune’dan İslâm bilimleri yanında Arapça ve Süryânîce, Olaf Hansen’den İran dili ve edebiyatı dersleri aldı. Ayrıca Otto Spies’in genel dil bilimi derslerine katıldı. 1954’te Zur Syntex der Geheimen Geschichte der Mongolen adlı teziyle Türkoloji ve Altaistik Kürsüsü’nde doktorasını tamamladı. Handbuch der Orientalistik’in “Moğollar” bölümünü doktora tezinden yararlanarak hazırladı. 1955-1957 yıllarında Mainz’de Akademie der Wissenschaft und der Literatur’un Edebiyat Bölümü’ne asistan oldu ve sekreterlik yaptı. 1959’da Philologiae Turcicae Fundamenta’nın I. cildini yayıma hazırladı ve buradaki “Das Gagausische”, “Das Krimosmanische”, “Das Krimtatarische”, “Das Aserbeidschanische” (Ahmet Caferoğlu ile birlikte) adlı maddeleri yazdı. Türk dilinin yayılma alanlarıyla ilgili haritanın hazırlanmasına katkı sağladı. 1964’te yayımlanan Philologiae Turcicae Fundamenta’nın II. cildinde “Die Gagausische Literatur” ve “Die Literatur der Südsibirens” başlıklı makaleleri yazdı. 1957-1960 yılları arasında Alman Bilimsel Araştırma Kurumu’nun maddî desteğiyle Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen adlı tezini hazırlayarak (I-IV, 1963-1975) Georg-August Üniversitesi Türkoloji Bölümü’nde doçent oldu (1960). Yeni Farsça’daki Türkçe ve Moğolca alıntıların incelendiği bu eser dilciler tarafından büyük ilgiyle karşılanmış ve sözlükçülerin de başvuru kaynaklarından biri olmuştur. 1961’de Göttingen’e taşındı, 1963’te Türkoloji ve Altaistik dersleri vermeye başladı. Bölümün Altaistik ve Türkoloji olan adının Türkoloji ve Orta Asya Çalışmaları şeklinde değişmesini sağladı. 1966-1968 yıllarında misafir profesör olarak Indiana Bloomington Üniversitesi’nde çalıştı.

1967’de İran ve Afganistan’ın bazı bölgelerinde Türk diliyle ilgili malzeme topladı. Bu çalışmaları esnasında o güne kadar hakkında pek fazla bilgi bulunmayan Halaçça’nın Türkçe’nin eski dönemlerinden kalma bir lehçesi olduğunu keşfetti ve bilim dünyasına tanıttı. Halaçça için düzenlediği 1968 ve 1969 Göttingen araştırma gezilerinde toplanan malzemeyi beş kitap ve yaklaşık otuz makalede bir araya getirdi. 1973’te Türkoloji çevrelerinde büyük yankı uyandıran, Oğuz Türkçesi’nin kaybolmaya yüz tutmuş bir varyantını Horasan bölgesinde tesbit ederek tanıttı. 16 Kasım 1970’te Göttingen Georg-August Üniversitesi’nde yeni kurulan Türkoloji ve Altaistik Bilim Dalı’na ordinaryüs profesör olarak tayin edildi. Burası 1982’de Türkoloji ve Orta Asya Bilimleri Bölümü haline geldi. 1975-1976 öğretim yılının güz döneminde İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde misafir öğretim üyesi olarak ders verdi. Bu yıllarda Türkiye siyasî istikrarsızlık içerisinde bulunduğundan derslerinin pek verimli olmadığını, ancak İstanbul’un kendisi için gizli bir aşk olarak kaldığını, bundan daha güzel bir şehir tanımadığını söylemiştir (JTS, XIII [1989], s. iii). 1975-1979 yıllarında Societas Uralo-Altaica ve Deutsch-Türkische Gesellschaft’ın (Göttingen) başkanlığını yaptı. 1988’de emekliye ayrıldı. 27 Aralık 2003 tarihinde öldü. Gerhard Doerfer’in anısına üç armağan yayımlanmıştır: Journal of Turkish Studies: Türklük Bilgisi Araştırmaları (13. sayısı, Harvard 1989); Beläk Bitig: Sprachstudien für Gerhard Doerfer zum 75. Geburtstag (haz. Marcel Erdal – Semih Tezcan, Turcologica, sy. 23, Wiesbaden 1995); Schriftenverzeichnis Gerhard Doerfer (haz. Michael Knüppel, Göttingen 2000, Materialia Turcica, Beiheft 13). Doğumunun 80. yılı dolayısıyla hazırlanan son armağan kitabında onun kısa bir özgeçmişiyle birlikte kitap, makale, çeviri ve tanıtma yazıları verilmiş, üniversitede okuttuğu dersler belirtilmiştir.

Eserleri. Türkçe, Moğolca ve Tunguzca’nın ortak yönlerini bu dillerin kaynak metinlerine başvurarak araştıran Doerfer’in Osmanlı öncesi ve sonrası dönemine ait metinlerin dil bilgisi özelliklerini konu alan makalelerinden başka Eski Türkçe, erken dönem Doğu Türkçesi metinlerini dil bilimi açısından inceleyen makaleleri de vardır. Altay dillerinin ürünleri, Lamutça, Gagauzca, Sibirya halklarından derlenen masallar, eski Türk şiiri gibi çok geniş bir alanda araştırma ve incelemelerde bulunmuştur. Kitap, makale, tebliğ, ansiklopedi maddesi, tanıtma ve eleştiri yazılarının toplamı 500’den fazla olan Doerfer’in başlıca eserleri şunlardır: Zur Syntax der Geheimen Geschichte der Mongolen (Berlin 1954), Der Numerus im Mandschu (Wiesbaden 1962), Altere westeuropäische Quellen zur kalmückischen Sprachgeschichte (Wiesbaden 1965), Türkische Lehnwörter im Tadschikischen (Wiesbaden 1967), Wörterbuch des Chaladsch: Dialekt von Charrâb (Budapest 1980, S. Tezcan ile birlikte), Lamutisches Wörterbuch (Wiesbaden 1980, W. Hesche – H. Scheinhardt ile birlikte), Mongolo-Tungusica (Wiesbaden 1985), Lexik und Sprachgeographie des Chaladsch (Wiesbaden 1987), Grundwort und Sprachmischung: Eine Untersuchung an Hand von Körperteilbezeichnungen (Wiesbaden-Stuttgart 1988), Grammatik des Chaladsch (Wiesbaden 1988, Turcologica’nın 4. sayısı), Südoghusische Materialien aus Afghanistan und Iran (Wiesbaden 1989), Oghusica aus Iran (Wiesbaden 1990, W. Hesche ve J. Ravanyar ile birlikte), Versuch einer linguistischen Datierung älterer osttürkischer Texte (Wiesbaden 1993, Turcologica’nın 14. sayısı), Chorasantürkisch: Wörterlisten, Kurzgrammatiken, Indices (Wiesbaden 1993, Turcologica’nın 16. sayısı, Wolfram Hesche ile birlikte), Folklore-Texte der Chaladsch (Wiesbaden 1994, Turcologica’nın 19. sayısı, S. Tezcan ile birlikte), Formen der älteren türkischen Lyrik (Szeged 1996, Studia Uralo-Altaica serisinden), Türkische Folklore-Texte aus Chorasan (Wiesbaden 1998), Etymologisch-ethnologisches Wörterbuch tungusischer Dialekte (vornehmlich der Mandschurei) (Hildesheim-New York 2004).

Makale: “Beiträge zur Syntax der Geheimen Geschichte der Mongolen. Teil I: Die Kongruenz bei attributiven un prädikativen Konstruktionen” (CAJ, I/4 [1955], s. 219-267); “Prolegomena zu einer Untersuchung der altaischen Lehnwörter im Neupersischen” (CAJ, V/1 [1959], s. 1-26); “Zur Datierung der Geheimen Geschichte der Mongolen” (ZDMG, CXIII/1 [1963], s. 87-111); “Türkisch –n > tcshuwaschisch –m ?” (UAJ, XXXIX/1-2 [1967], s. 53-70); “Das Chaladsch-eine archaische Türksprache in Zentralpersien” (ZDMG, CXVIII/1 [1968], s. 79-112); “Die özbekischen Lehnwörter in der Sprache der Araber von Buchara” (CAJ, XII/4 [1969], s. 296-308); “İran’daki Türk Dilleri” (TDAY Belleten [1969], s. 1-11); “Zur Sprache der Hunnen” (CAJ, XVII/1[1973], s. 1-51); “Ist das Japanische mit den altischen Sprachen verwandt?” (ZDMG, CXXIV/1[1974], s. 103-142); “Eski Türkçe ile Halaçça Arasında Şaşırtıcı Bir Koşutluk” (trc. Semih Tezcan, TDAY Belleten, 1973-1974 [1974], s. 1-12); “Ein persisch-mongolischer Erlaß des Ǧalāyeriden Šeyh Oveys” (CAJ, XIX/1-2 [1975], s. 1-84, Gottfried Herrmann ile birlikte); “Proto-Turkic: Reconstruction Problems” (TDAY Belleten, 1975-1976 [1976], s. 1-59); “Das Vorosmanische Die Entwicklung der Oghusischen Sprachen von den Orchoninschriften bis zu Sultan Veled” (TDAY Belleten, 1975-1976 [1976], s. 81-131); “Khalaj and Its Relation to the Turkic Languages” (TDAY Belleten, 1977 [1978], s. 17-33); “Ein uigurischer Text aus Iran vom Jahre 1207” (Turcica, XIII [Paris 1981], s. 153-169); “Nomenverba im Türkischen” (Studia Turcologica Memoriae Alexii Bombaci Dicata, Napoli 1982, s. 101-114); “Türkolojide Eleştiri Sorunları” (TDAY Belleten, 1980-81 [1983], s. 87-99); “Temel Sözcükler ve Altay Dilleri Sorunu” (TDAY Belleten [1983], s. 1-16); “Türkçe’nin İdeal Bir Etimolojik Sözlüğünün Nasıl Olması Gerektiği Hakkında Düşünceler” (trc. İlhan Çeneli, TDl., sy. 392-393 [1984], s. 366-374); “Neues Zum Imperativ des Chaladsch” (TUBA, VI [1984], s. 63-82); “The Mongol-Tungus connections” (Language Research, XXI/2 [Seol 1985], s. 135-144); “Kabulafscharisch und Chaladsch” (CAJ, XXIX [1985], s. 166-175); “Ein Modell zur Klassifikation der Türksprachen” (Materialia Turcica, 11 [Göttingen 1985], s. 1-34); “Mahmud al-Kašgarî, Argu, Chalasch” (UAJ, VII [1987], s. 105-114); “İran’da Türkler” (TDl., LIV/431 [1987], s. 242-251); “Zur Quantität der Vokale des Chaladsch” (WZKM, sy. 78 [1988], s. 23-73); “Chorasantürkisch aus dem Türkenkessel” (TDAY Belleten, 1987 [1992], s. 81-102); “Chaladschica extragottingensia” (CAJ, XXXVII [1993], s. 33-81); “Türkische Farbbezeichnungen und Pferdezucht” (CAJ, XXXIX/2 [1995], s. 208-227); “Turkmenische Materialien aus Gonbad-e Qābūs” (MT, sy. 19 [1998], s. 77-125); “Akraba Olmama Kanıtlanabilir mi? Altay Dilleri Sorunu” (trc. Faruk Gökçe, Türkbilig: Türkoloji Araştırmaları, 2003/5, Ankara 2003, s. 157-168).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 338-340 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.