DÖNGEN

Moğol Hükümdarı Kubilay Han zamanında (1260-1294) Budist Tatar ve Moğollar’ın bir kısmının Müslümanlığı kabul etmesi üzerine bunlara “eski dininden dönmüş, ihtida etmiş” anlamında Döngen denilmiştir (Celâleddin Wang-Zin-Shan, II/2-4, s. 163). Döngen kelimesi Çince’de Tung-kan, Rus ve Batı kaynaklarında Tungan ve Dungan şeklinde geçer. Doğu Türkistan Türkleri bütün Çin müslümanlarına bu adı verirlerse de bunlar bugün daha çok Hui-hui veya Hui-tse adıyla anılmaktadır. Ayrıca Çin müslümanları Döngen adını kendileri için hakaret sayarlar (İA, III, 414).

Döngen adı verilen Çinli müslümanların varlığı XIV. yüzyılın ikinci yarısından itibaren bilinmekle beraber bunların kendilerinden söz ettirmeleri ve öne çıkmaları, 1862-1877 yılları arasında Çin’de Çing sülâlesinin zulmüne karşı ciddi bir siyasî ayaklanma içinde bulunmaları sebebiyle olmuştur. Çin’in yakın tarihinde önemli bir yere sahip olan ve 1862’de Shensi’nin Weinan bölgesinde patlak veren Döngen ayaklanmaları, kısa zamanda Kansu ve Doğu Türkistan’a kadar yayılarak 1864’te Kuça’da Döngen-Uygur Birleşik Hükümeti’nin kurulmasına imkân vermiş ve bir müddet sonra Doğu Türkistan bölgesi Döngenler’in idaresi altına girmiştir. Doğu Türkistan’da Çin ordusunda görevli Yâkub Bey adlı bir kumandan karışıklıklardan faydalanarak bağımsız bir devlet kurmuş ve Atalık Gazi unvanını almıştır. Bu devlet 1872’de İngiltere ve Rusya tarafından tanınmış, Sultan Abdülaziz de Yâkub Bey’e “emîrü’l-ümerâ” unvanını vermiştir.

Fakat Döngenler ile Yâkub Bey rejimi arasında devam eden siyasî ve etnik anlaşmazlıklar yüzünden bu ayaklanmalar başarıya ulaşamadı. 1871’de İli bölgesi Rus askerlerince işgal edildi. Yâkub Bey’in ölümünden (1877) sonra Döngen isyanlarının şiddetle bastırılması üzerine 1877-1884 arasında Shensi, Kansu ve Doğu Türkistan’dan kaçan pek çok Döngen Orta Asya topraklarına sığınarak bugün yaşadıkları Kazakistan, Kırgızistan ve Özbekistan’ın muhtelif şehirlerine yerleştiler. 1877-1878 yıllarında, Mehmed Eyüb olarak tanınan Boyan Akhun liderliğindeki Döngenler’in Kansu’dan Yedisu’ya (Semireçye) gelmeleri en büyük göç hareketidir. Yedisu bölgesinde yerleşmiş olan Döngenler bugün pirinç, sebze, afyon çiçeği yetiştirmektedirler.

Günümüzde Döngenler’in çoğu Oş Çambul ile Przheval şehirlerinde ve Fergana vadisinde yaşamakta olup toplam nüfusları 70.000 civarında tahmin edilmektedir (1979’da 51.694).

Döngenler’in konuştuğu, Kuzey Çince grubuna giren dilin Kansu ve Shensi olmak üzere başlıca iki lehçesi mevcuttur. Döngenler’in dilinde başta Türkçe olmak üzere Arapça ve Rusça gibi diğer dillerden giren pek çok kelime vardır. 1928’e kadar Arap alfabesini, bu tarihten 1953’e kadar Latin alfabesini kullanan Döngenler’in bu son dönemde okuma yazma oranında hızlı bir artış oldu. 1953’ten sonra Kiril alfabesini kabul eden Döngenler genellikle kendi dillerini, Rusça’yı ve yaşadıkları ülkenin millî dilini bilmektedirler. Kırgızistan’ın başşehri Bişkek’teki Döngen Pedagoji Enstitüsü ile Kırgız Bilimler Akademisi’ndeki Döngen Bölümü’nde Döngenler’in dili ve diğer özellikleri üzerine araştırmalar yapılmaktadır.

Sünnî müslüman olan Döngenler daha ziyade Hanefî mezhebine mensupturlar. 1917 Sovyet İhtilâli’nden önce sadece Karakunduz yerleşim merkezinde kırk yedi cami ve mescid bulunuyordu. Daha sonra bunların çoğu kapatıldı. Kazakistan ve Kırgızistan’ın bağımsızlığını kazanmasından sonra din hürriyetinin tanınması üzerine yeni cami ve mescidlerin açılmasına başlandı. Eski Döngen camileri genellikle çivi kullanılmadan Çin mimari özelliğinde inşa edilmiştir.

Döngenler’in kültür yapılarında hâlâ Çin geleneklerinin etkisi sürmekte olup günlük hayatları Çinliler’den farklı değildir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1994 yılında İstanbul’da basılan 9. cildinde, 517-518 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.