DOST MUHAMMED

Millî Afgan Devleti’nin kurucusu sayılan Ahmed Şah Dürrânî’nin oğlu Timur Şah devrinde Barakzay ailesinin başına geçen Pâyende Han’ın yirminci oğludur. Küçük yaşta babasını kaybedince Kızılbaş olan annesinin ve iktidardaki Sadozay hânedanından Mahmud Şah’ın veziri olan ağabeyi Fetih Han’ın yanında büyüdü. Mahmud Şah’la kardeşi Şücâülmülk arasındaki iktidar mücadelesi sırasında kendini gösterdi. Şücâülmülk’ün Nimle’de yenilip Hindistan’a kaçmasından sonra başlayan Mahmud Şah’ın ikinci saltanatı devrinde kardeşleriyle birlikte önemli mevkilere getirildi. 1816’da Hûzistan valisi olan Dost Muhammed, Fetih Han’la birlikte o zaman Afganistan sınırları içinde bulunan Keşmir ve Herat’ta çıkan ayaklanmaları bastırdı (1816). Herat valisi bulunan Mahmud Şah’ın kardeşi Fîrûziddin’in sarayına ve haremine saldırınca Mahmud Şah, Fetih Han’ın ve Dost Muhammed’in aleyhine döndü. Bunun üzerine Dost Muhammed Keşmir’e kaçmak zorunda kaldı. Ağabeyi Fetih Han ise Mahmud Şah’ın oğlu Kâmran tarafından yakalanarak gözlerine mil çekildi ve öldürüldü.

Fetih Han halk tarafından sevilen bir kişi olduğundan bu olay halkı Mahmud Şah’ın aleyhine çevirdi. Dost Muhammed bundan faydalanarak Keşmir’de topladığı ordu ile Kâbil yakınlarında şahın ordusunu mağlûp etti ve Kâbil’i ele geçirip hükümdarlığını ilân etti (1819). Mahmud Şah ve oğlu Kâmran, Sadozaylar’ın kontrolündeki Herat’a kaçarak 1842’ye kadar burada hâkimiyetlerini sürdürdüler. Dost Muhammed, Afganistan toprakları ile Dürrânî ve Galzay kabileleri üzerinde hâkimiyet kurdu. İngilizler’den destek gören Sihler’in sırasıyla Mültan, Keşmir, Dera Gazi Han ve Dera İsmâil Han’ı, 1834’te de Peşâver’i işgallerine engel olamadı. Bu sırada Kandehar’ı kuşatan Şücâülmülk’ü yendikten sonra bu şehri kardeşi Kühendil’e bıraktı. Bu tarihe kadar idareyi göstermelik olarak Sadozay ailesi adına elinde tutan Dost Muhammed “emîr” unvanını alarak ülkede Barakzay ailesi dönemini başlattı (1834). Hûzistan, Kunar ve Hazar kabileleri üzerindeki hâkimiyetini pekiştirdi, topraklarını Celâlâbâd, Gazne ve Kunduz’a kadar genişleterek Hindukuş dağlarının kuzeyine ulaştı. Bu sırada İngilizler’in yardımına başvuran Şücâülmülk İngilizler ve Sihler’le, Kâbil’de tahta çıkmak üzere üçlü bir anlaşma yaptı (1838). Hindistan genel valisi Lord Auckland, Ruslar’ın desteğindeki İranlılar’ın Herat’a saldırmasını da bahane ederek Afganistan’a İngiliz ve Hint askerlerinden oluşan bir ordu gönderdi. Böylece Birinci Afgan-İngiliz Savaşı (1838-1842) başladı.

İngiliz-Hint ordusu 1839’da Kâbil’i işgal ederek Şücâülmülk’ü tahta çıkardı. İngilizler’e karşı dostluk duyguları besleyen Dost Muhammed onlarla çatışmaya girmek istemediğinden önce Buhara’ya kaçtıysa da daha sonra teslim oldu ve Kalküta’ya gönderildi. Ancak Şücâülmülk yabancı bir ordu himayesinde başa geçtiğinden Afgan halkının tepkisiyle karşılaştı. Geri çekilme kararı alan İngiliz-Hint ordusu, Dost Muhammed’in oğlu Ekber Şah’ın askerleri tarafından Kâbil Boğazı’nda tamamen imha edildi (1841). Bunun üzerine İngiliz hükümeti istifa etti, yeni hükümet Hindistan genel valiliğine Lord Ellenborough’u gönderdi. Yeni valinin ilk işi Afgan yenilgisinin intikamını almak oldu. General Pollock kumandasında Afganistan’ı yeniden işgal eden İngiliz ordusu önüne çıkan köyleri ve halkını yok ederek Kâbil’e girdi (1842). Burada her şeyi yakıp yıktı, ahaliden 70.000 kişiyi öldürdü. Daha sonra Afganistan’ı terketti.

Şücâülmülk o sırada Kâbil’de öldürülünce İngilizler Afgan birliğini ancak Dost Muhammed’in sağlayabileceğini anlayarak onun Afganistan’a dönmesine izin verdiler (1843). Yeniden emîr olan Dost Muhammed bir süre oğlu Ekber Şah’la mücadele etti. Ekber Şah’ın ölümünden (1849) sonra kuzeyde Hindukuş dağlarının ötesindeki eyaletlerle Belh, Hulm (1850), Şibergân (1854), Meymene, Endehuy (1855) ve Kunduz (1859) gibi merkezleri, batıda Kandehar (1855) ve Herat’ı (1863) geri aldı. 1855’te İngilizler’le imzaladığı dostluk anlaşmasına bağlı kalarak Hindistan’daki büyük Sepoy (Sipahi) ayaklanmaları (1857) sırasında tarafsız kaldı ve böylece dolaylı olarak İngilizler’in isyanı bastırmasına ve yeniden burada hâkimiyet kurmalarına yardımcı oldu. İçeride ise kabilelere dayanan yönetimi değiştirdi, düzenli bir ordu kurarak bunu Dürrânî monarşisinin dayanağı haline getirdi. Galzaylar’ın etkinliğine son vererek birçok ünlü kabile reisini öldürttü, bir kısmını da hapsettirdi veya sürgüne gönderdi. Daha önce büyük çatışmalara giren Kızılbaş ve Sünnî unsurları uzlaştırdı. Oğullarını çeşitli valiliklere getirerek ailenin hâkimiyetini devam ettirdi. Halk arasında sevilen, adaleti ve cömertliğiyle tanınan Dost Muhammed Herat’ta öldüğünde Afgan birliğini büyük ölçüde gerçekleştirmiş ve bugünkü Afganistan’ın kurucusu unvanını kazanmış bulunuyordu.

Dost Muhammed’in ölümünden sonra oğulları Şîr Ali, Muhammed Emîn, Muhammed A‘zam ve Muhammed Efdal arasında meydana gelen taht kavgaları beş yıl süren kanlı bir iç savaşa sebep oldu. Fakat sonunda Şîr Ali kardeşlerini yenerek tahta çıkmayı başardı (1868).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1994 yılında İstanbul’da basılan 9. cildinde, 510-511 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.