EBÛ HAYSEME, Züheyr b. Harb

160’ta (776-77) Nesâ’da doğdu. Bağdâdî, Hareşî ve Şeybânî nisbeleriyle de anılır. Dedesinin adı Eştâl iken Arapça söyleyişle Şeddâd olarak değiştirilmiştir. Bu onun Türk asıllı olduğunu göstermektedir. Ebû Hayseme’nin Nesâ’da hangi tarihe kadar kaldığı kesin olarak bilinmemekle beraber çocukluğunu burada geçirdiği anlaşılmaktadır. İlim tahsili için birçok seyahat yaptığından bahsedilirse de bunların nerelere yapıldığı hususunda bilgi yoktur.

Bağdat’ta Hüşeym b. Beşîr’den hadis tahsil eden Ebû Hayseme, Süfyân b. Uyeyne, İsmâil b. Uleyye, Yahyâ b. Saîd el-Kattân, Abdurrahman b. Mehdî, Vekî‘, Abdürrezzâk b. Hemmâm ve Yezîd b. Hârûn gibi tanınmış muhaddislerden hadis rivayet etti. Ahmed b. Hanbel ve Yahyâ b. Maîn ile görüştü. Tahsilini tamamladıktan sonra Bağdat’a yerleşti. Başta Buhârî ve Müslim olmak üzere Ebû Dâvûd, İbn Mâce, Ebû Zür‘a er-Râzî, Ebû Hâtim er-Râzî, Bakī b. Mahled gibi hadis ilminin önde gelen imamları kendisinden hadis öğrendi. Rivayetleri Tirmizî’nin es-Sünen’i dışında Kütüb-i Sitte’de yer almıştır. Ömrünü hadis öğrenmek ve öğretmekle geçiren Ebû Hayseme 7 Şâban 234 (6 Mart 849) tarihinde Bağdat’ta vefat etti.

Bütün kaynakların güvenilir bir muhaddis olduğu hususunda birleştikleri Ebû Hayseme’den Yahyâ b. Maîn, Ebû Dâvûd, Nesâî, İbn Kāni‘ gibi tanınmış muhaddisler övgü ile söz etmişlerdir. İbn Ebû Hayseme diye tanınan oğlu Ahmed ve torunu Muhammed de hadis ilmiyle meşgul olmuşlardır.

Eserleri. Kaynaklarda birçok kitap yazdığı, özellikle cerh ve ta‘dîl alanında çalışmalar yaptığı zikredilen Ebû Hayseme’nin sadece Kitâbü’l-ʿİlm adlı eseri günümüze ulaşmıştır. İlmin önemine dair 164 hadis ihtiva eden eser Muhammed Nâsırüddin el-Elbânî tarafından yayımlanmış (Dımaşk 1385/1966), ayrıca Salih Tuğ tarafından tahkik edilerek Türkçe’ye çevrilmiştir (İstanbul 1984). Kaynaklarda adı geçen Kitâbü’l-Müsned’in ise günümüze gelip gelmediği bilinmemektedir. Kâtib Çelebi (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 295) ve Kehhâle (Muʿcemü’l-müʾellifîn, IV, 186), Ebû Hayseme’nin Târîḫu ruvâti’l-ḥadîs̱ adlı bir eserinden söz ederlerse de bu kitabın Ebû Hayseme’nin oğlu Ahmed’e ait olduğu diğer kaynaklarda belirtilmektedir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1994 yılında İstanbul’da basılan 10. cildinde, 151 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.