EBÛ MÛSÂ el-MEDÎNÎ

Zilkade 501’de (Haziran 1108) İsfahan’da doğdu. Bu şehre (Medînetü İsfahân) nisbetle Medînî diye anıldı. Kur’an kıraatiyle meşgul olan babası, onu henüz iki yaşında iken beraberinde hadis meclislerine götürürdü. Ebû Mûsâ daha sonra ilim tahsili için başta Hemedan ve Bağdat olmak üzere birçok ilim merkezine gitti. Aralarında Ebû Ali el-Haddâd ve meşhur hadis hâfızları Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Mende ve İbnü’l-Kayserânî gibi âlimlerin de bulunduğu 300’ü aşkın hocadan faydalanma imkânı buldu. Hadisin yanı sıra kıraat de okudu. Tahsilini tamamladıktan sonra İsfahan’a dönerek orada yerleşti. Kendisine Abdülkerîm es-Sem‘ânî, Hâzimî, Cemmâîlî ve Abdülkādir er-Ruhâvî gibi meşhur muhaddisler talebelik ettiler.

Ebû Mûsâ el-Medînî, hadisleri gereği gibi ezberleme ve usulüne uygun olarak rivayet etmede gösterdiği başarı ile tanınmış bir hadis âlimidir. Talebeleri, muhaddislerin nesepleri, hadislerdeki garîb kelimeler ve diğer hadis ilimleri sahasındaki geniş bilgisinden faydalanmışlardır. İbadete düşkünlüğü, güzel ahlâkı ve özellikle çocukların Kur’an öğrenmeleriyle yakından ilgilenmesi, ayrıca kimseden yardım kabul etmeyip geçimini ticaretle sağlaması onun başlıca özellikleridir. Kendisinden hadis rivayet eden âlimler onun sika ve sadûk olduğunu belirtmişlerdir. Ebû Mûsâ 9 Cemâziyelevvel 581’de (8 Ağustos 1185) İsfahan’da vefat etti ve orada defnedildi.

Eserleri. 1. el-Mecmûʿu’l-muġīs̱ fî ġarîbeyi’l-Ḳurʾân ve’l-ḥadîs̱. Ebû Ubeyd Ahmed b. Muhammed el-Herevî’nin Kur’ân-ı Kerîm ve hadislerdeki garîb lafızları ve nâdir kelimeleri açıklayan Kitâbü’l-Ġarîbeyn fi’l-Ḳurʾân ve’l-ḥadîs̱ adlı eserine tetimme olarak yazdığı bu kitapta onun metodunu aynen benimsemiş, fakat aynı zamanda Herevî’nin yer vermediği garîb lafız ve kelimeleri de ilâve ederek onun kitabını tamamlamıştır. Eser Abdülkerîm el-Azbâvî tarafından yayımlanmıştır (I-III, Cidde 1406-1408/1986-1988). Herevî’nin söz konusu eserindeki bazı yanlışları tashih etmek için kaleme aldığı Kitâbü Taḳẕiyeti mâ yuḳẕi’l-ʿayn min hefevâti Kitâbi’l-Ġarîbeyn adlı bir diğer eseri ise Bibliothecae Bodleianae’da bulunmaktadır (bk. Brockelmann, I, 451).

2. Nüzhetü’l-ḥuffâẓ. Müselsel hadise dair telif edilen ilk eserdir. Kitapta râvi adlarındaki teselsül esas alınmıştır. Senedin bir yerinden itibaren aynı adı taşıyan en az üç, en çok on bir râvinin birbirinden rivayet ettiği çeşitli konulara dair hadislerin yer aldığı eser Abdürradî Muhammed Abdülmuhsin tarafından neşredilmiştir (Beyrut 1406/1986).

3. Ziyâdât ʿalâ Kitâbi’l-Ensâb. Hocası İbnü’l-Kayserânî’nin Kitâbü’l-Ensâbi’l-müttefiḳa fi’l-haṭṭi’l-mütemâs̱ile fi’n-naḳṭ ve’ż-żabṭ’ına yaptığı ilâveleri ihtiva eden eser, P. de Jong tarafından asıl kitapla birlikte yayımlanmıştır (Leiden 1865). Bu neşirde Ebû Mûsâ’nın zeyli kitabın 167-224. sayfaları arasında yer almaktadır.

4. Ṭıvâlü’l-eḥâdîs̱ ve’l-aḫbâr ve ġureri’l-ḳasas ve’l-âs̱âr. Aynı zamanda Ṭıvâlâtü’l-eḥâdîs̱ diye de anılan eser, Hulefâ-yi Râşidîn başta olmak üzere bazı sahâbîler tarafından rivayet edilen metni uzun hadisleri ve kıssaları bir araya getirmektedir. “Min Müsnedi Enes b. Mâlik”, “Min Ḥadîs̱i Ebî Ẕerʿ”, “Ḳıssatü Ḥâris̱e Ebî Zeyd” gibi başlıklar altında rivayet ettiği hadislerin kaynaklarını gösterdiği gibi sıhhat derecelerini de belirtmiştir. Eserin bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Şehid Ali Paşa, nr. 511, 240 varak).

5. Devletü’l-liʾâmi’l-eşrâr ʿale’l-kirâmi’l-aḫyâr. Kötülerin iyilere hâkim olacağı konusundaki çoğu kıyamet alâmetlerine dair hadisleri senedleri ve farklı rivayetleriyle birlikte derlediği bu eserin bir nüshası da Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir (Şehid Ali Paşa, nr. 3676, vr. 45^b-63^b). Ebû Mûsâ el-Medînî’nin biyografisine yer veren kaynaklarda onun bu eserinden söz edilmemektedir.

6. el-Leṭâʾif min deḳāʾiḳı’l-maʿârif fî ʿulûmi’l-ḥuffâẓi’l-eʿârif. Eser Kahire’de Hidiviyye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (bk. Brockelmann, I, 451).

Kaynaklarda bunlardan başka, Ebû Abdullah İbn Mende’nin (ö. 395/1005) Maʿrifetü’ṣ-ṣaḥâbe adlı eserine zeyil olarak yazdığı Tetimmetü (Ẕeylü) Maʿrifeti’ṣ-ṣaḥâbe, ʿAvâli’t-tâbiʿîn, Tażyîʿu’l-ʿömr ve’l-eyyâm fi’ṣṭınâʿi’l-maʿrûf ile’lliʾâm, el-Ḳunûṭ, el-Ḥıfẓ ve’n-nisyân, el-Veẓâʾif, es-Sübâʿiyyât (fıkha dair), eẕ-Ẕaḫîre ve’l-ʿudde fî menâḳıbi Ebî ʿAbdillâh b. Mende, Düstûrü’l-müẕekkirîn, et-Terġīb ve’t-terhîb, el-Esmâʾü’l-müştereke beyne’r-ricâl ve’n-nisâʾ, el-Hefevât, el-Emâli’l-kebîr adlı eserleri de zikredilmektedir.

BİBLİYOGRAFYA

Ebû Mûsâ el-Medînî, el-Mecmûʿu’l-muġīs̱ fî ġarîbeyi’l-Ḳurân ve’l-ḥadîs̱ (nşr. Abdülkerîm el-Azbâvî), Cidde 1406/1986, nâşirin mukaddimesi, s. 15-33.

a.mlf., Nüzhetü’l-ḥuffâẓ (nşr. Abdürradî Muhammed Abdülmuhsin), Beyrut 1406/1986.

İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-ġābe (Bennâ), nâşirlerin mukaddimesi, s. 6.

Zehebî, Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ, IV, 1334-1336.

a.mlf., Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XXI, 152-159.

Sübkî, Ṭabaḳāt, VI, 160-163.

İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-Nihâye, II, 215-216.

Süyûtî, Ṭabaḳātü’l-ḥuffâẓ (Lecne), s. 477.

Brockelmann, GAL, I, 436, 451; Suppl., I, 604, 625.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 100-101.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, XI, 76.

Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), VI, 313.

Kays Âl-i Kays, el-Îrâniyyûn, II/1, s. 570-573.