EBÛ SÜNNE, Ahmed Fehmî

13 Mart 1909 tarihinde Cîze vilâyetine bağlı Saf şehrinde doğdu. Burada kadı olan babası aynı zamanda şair olup Libya’da Şerîf İdrîs es-Senûsî’ye yardım için Hüseyin Kâmil’in emriyle gönderilen heyete başkanlık etmişti. Ahmed Fehmî ilk eğitimini dedesi Şeyh Mahmûd Halîfe Ebû Sünne’den aldı; onun yanında Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledi, kendisinden nahiv ve tecvide dair kitaplar okudu. Tahsiline 1921’de girdiği Ezher’de devam etti. Yûsuf Hicâzî, Abdürraûf er-Rifâî ve Muhammed el-Müdellil gibi hocalardan ders okuduğu orta ve lise öğreniminin ardından 1931’de yüksek kısma kaydoldu. Bu sırada Kahire Üniversitesi, Ezher ve Dârülulûm talebelerine de kapılarını açınca Ahmed Fehmî Edebiyat Fakültesi’ne devam edip Emîn el-Hûlî, Ahmed Emîn, İbrâhim Mustafa ve Ahmed eş-Şâyib’in derslerini de izledi. İlk yılın sonlarına doğru oğlunun, aynı zamanda arkadaşları olan bu hocalardan öğrenimini üniversitede sürdürme niyetini öğrenen babası onu ve hocalarını ikna ederek bundan vazgeçirdi, tahsiline dinî ilimlerin okutulduğu Ezher’de devam etmesini sağladı. Ertesi yıl Ezher’de Şeriat, Usûlüddin ve Arap Dili fakülteleri açılınca Külliyyetü’ş-şerîa’ya geçti ve ikinci sınıftan itibaren üç yıl okuyarak mezun oldu. Buradaki hocaları arasında Hasan el-Beyyûmî, Yûsuf el-Mersafî, Muhammed Abdülfettâh el-İnânî, Muhammed Arafe ve Abdurrahman Tâc anılır. M. Zâhid Kevserî ile de yakın bir dostluk kurduğu kaydedilir. 1935’te başladığı fıkıh, fıkıh usulü ve teşrî‘ tarihi alanındaki lisans üstü öğrenimini Ocak 1941’de tamamladı; el-ʿÖrf fî reʾyi’l-fuḳahâʾ ve’l-uṣûliyyîn başlıklı tezle “üstâz” derecesinde âlimiyye diploması aldı. 1936’da çıkan bir kanuna göre anılan fakültelerin mezunları iki yıllık ihtisastan sonra yüksek lisans derecesine denk olan “şehâdetü’l-âlimiyye maa’l-icâze” diploması alarak Ezher’e bağlı orta öğrenim kurumlarında müderrislik, ayrıca hâkimlik ve vâizlik yapabiliyor, altı yıllık ihtisas yapanlar ise “şehâdetü’l-âlimiyye maa dereceti üstâz” diplomasıyla fakültelerde ders verebiliyorlardı. Ebû Sünne, Ezher’de uygulanan yeni sistemde bu unvanı alan ilk kişi olup Mahmûd Şeltût’un Ezher şeyhliği sırasında bu diploma artık doktora adıyla anılmaya başlandı.

1941’de Külliyyetü’ş-şerîa’da müderris olarak göreve başlayan Ebû Sünne, daha sonra doçent ve profesör olarak görev yaptı, 1974’te emekliye ayrıldı. Bu arada Şam (1960-1961), Libya (1962) ve Bağdat (1967) üniversitelerinde misafir öğretim üyesi olarak bulundu. 1972’de gittiği Mekke’de Cidde Melik Abdülazîz Üniversitesi’ne bağlı Külliyyetü’ş-şerîa’da (1981’den itibaren Ümmülkurâ Üniversitesi) uzun süre öğretim üyeliği yaptı; hayatının sonlarına doğru Kahire’ye döndü. 1980’de Mekke’de iken Ezher’e bağlı Mecmau’l-buhûsi’l-İslâmiyye (Kahire) ve 1983’te Dünya İslâm Birliği’ne bağlı Mecmau’l-fıkhi’l-İslâmî’ye (Mekke) üye seçildi. Aynı yıl Ezher’in bininci kuruluş yıl dönümü dolayısıyla birinci dereceden bilim ve sanat nişanına (visâmü’l-ulûm ve’l-fünûn) lâyık görüldü. Öğretim üyeliği dışındaki görevlerden uzak durdu, kendisine teklif edilen Ezher’de Külliyyetü’ş-şerîa dekanlığı, Vakıflar bakanlığı gibi idarî görevleri kabul etmedi. Öğretim hayatı boyunca fıkıh ve usulü, İslâm hukuk tarihi, teşrî‘ siyaseti, İslâm iktisadı, hadis, tefsir ve tasavvuf dersleri verdi, birçok yüksek lisans ve doktora tezi yönetti. 20 Eylül 2003 tarihinde Kahire’de vefat etti.

Abdülfettâh Ebû Gudde ve M. Emin Saraç onun Ezher’den, Mecmau’l-fıkhi’l-İslâmî genel sekreteri Sâlih b. Zâbin el-Merzûkī, Şûra Meclisi başkanı, Mescid-i Harâm imamlarından Sâlih b. Abdullah b. Humeyd, Abdurrahman b. Abdülazîz es-Südeys ve Küveyt Şûra Meclisi üyesi Abdullah es-Sümeyt, Ümmülkurâ Üniversitesi Külliyyetü’ş-şerîa dekanlarından Âbid es-Süfyânî, Süleyman et-Tüveycirî, Ömer b. Muhammed es-Sebîl, Ahmed b. Humeyd de Mekke’de kendisinden ders almış talebelerinden bazılarıdır. Hanefî bir aileden gelen ve kendisi, Hanefîliği benimseyen Ebû Sünne, bu mezhep âlimlerinden özellikle İbnü’l-Hümâm’a hayran olup ondan “arkadaşım” diye söz ederdi. Memleketi Saf’ta Ezher’e talebe yetiştiren lise seviyesinde dinî bir okulla Kur’an okuma ve hâfızlık eğitiminin verildiği bir medrese yaptırmıştır.

Eserleri. 1. el-ʿUrf ve’l-ʿâde fî reʾyi’l-fuḳahâʾ. Doktora derecesini elde ettiği tezin yayımlanmış şeklidir (Kahire 1947, 1992, 2000, 2004).

2. el-Vasîṭ fî uṣûli fıḳhi’l-Ḥanefiyye (Kahire 1374/1955, 1421/2000). Külliyyetü’ş-şerîa’da ikinci sınıf talebelerine okuttuğu ders kitabı olup Sadrüşşerîa’nın et-Tavżîḥ’inin ikinci bölümü esas alınarak telif edilmiştir.

3. en-Naẓariyyâtü’l-ʿâmme li’l-muʿâmelât fi’ş-şerîʿati’l-İslâmiyye (Kahire 1387/1967).

4. Muḥâḍarât fî uṣûli’l-fıḳh (Kahire 1421/2000). Şam Üniversitesi’nde 1961’de verdiği konferansları içerir.

5. Ḳāʾidetân fıḳhiyyetân: el-ʿÂdetü muḥakkemetün ve lâ ḍarare velâ ḍırâr (Kahire 2004).

Diğer başlıca eserleri de şunlardır: en-Naẓariyyâtü’l-aṣliyye li’l-aḥkâm ve edilletühâ (hak, ehliyet, akit, milk ve damân nazariyelerine dairdir), Ḥuḳūḳu’l-merʾeti’s-siyâsiyye fi’l-İslâm, Maḳāṣıdü’ş-şerîʿa, el-İḳtiṣâdü’l-İslâmî, Fıḳhü’l-üsreti’l-müslime.

Ayrıca el-İḫvânü’l-müslimûn gazetesi, Mecelletü’l-Ezher, Mecelletü’l-ḥaḍâreti’l-İslâmiyye (Dımaşk), Mecelletü Râbıṭati’l-ʿâlemi’l-İslâmî, Mecelletü Mecmaʿi’l-fıḳhi’l-İslâmî gibi dergilerde çeşitli yazı ve makaleleri çıkmıştır. Ebû Sünne’nin makalelerinden bazıları şunlardır: “Ḥükmü’l-ʿilâc bi-naḳli demin li’l-insân ev naḳli aʿżâʾin ev eczâʾin minhâ” (Mecelletü Mecmaʿi’l-fıḳhi’l-İslâmî, I/1 [Cidde 1408/1987], s. 47-54); “ʿİlmü’l-iḳtiṣâdi’l-İslâmî żarûretün ḳāʾimetün ve ḥaḳīḳatün vâḳıʿatün” (a.g.e., XI/13, 1421/2000, s. 71-167); “ez-Zekât ve vücûbühâ fî ecri’l-ʿaḳār” (a.g.e, II/2, 1425/2004, s. 113-124); “Ḥavle’l-meṣârif ve’ş-şerikâti’l-İslâmiyye” (a.g.e., IV/6, 1426/2005, s. 53-59).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 370-371 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.