EBÛ ŞÂDÎ, Ahmed Zekî

9 Şubat 1892 tarihinde Kahire’nin Âbidîn mahallesinde doğdu. Babası Mısır’da milliyetçiliğiyle tanınan avukat, baro başkanı, edebiyat öncüsü ve parlamenter Muhammed Bek Ebû Şâdî’dir. Annesi Emîne Necîb Hanım divan sahibi bir şairdir. Yazar Ebû Şâdî künyesini dedesi Mustafa’dan almıştır. İlk ve orta öğrenimini memleketinde tamamladı. Bu esnada babasının Kahire’deki edebî sohbetlerinden yararlandı. Henüz on üç yaşında iken babasının çıkardığı ez-Zâhir dergisinde nesir ve şiir denemeleri yayımlandı. On altı yaşında nazım ve nesir türünden örnekler içeren ilk mecmuasını Ḳaṭratün min yerâʿ fi’l-edeb ve’l-ictimâʿ adıyla çıkardı. Babasının sohbetlerine devam eden Ahmed Şevkī, Hâfız İbrâhim ve Halîl Mutrân gibi devrin en ünlü şairleriyle tanışma imkânı buldu ve Mutrân onu öğrencisi olarak kabul etti. 1910 yılında çocukluk ve gençlik şiirlerini içeren ilk divanı Endâʾü’l-fecr’i yayımladı.

Kahire’de orta öğrenimini tamamladıktan sonra burada bir yıl tıp fakültesine devam etti, o sırada babasının üvey kızı Zeyneb’e âşık oldu. Ailesi, bunu önlemek için tıp tahsilini tamamlamak üzere onu 1912’de İngiltere’ye gönderdi. Ancak Ebû Şâdî, aşkını ölümsüzleştirmek amacıyla “Zeyneb” adlı bir divan kaleme aldı. Zeyneb bir başkasıyla evlenince o da İngiltere’de bir İngiliz hanımla evlendi, bu hanımdan Safiyye ve Hüdâ adlarında iki kızı ile Remzî adında bir oğlu oldu. Safiyye de şair olup el-Uġniyetü’l-ḫâlide adlı bir divanı vardır. Ebû Şâdî, İngiltere’de kaldığı on yıllık süre içinde tıpta iç hastalıkları, mikrobiyoloji ve bakteriyoloji alanlarında uzmanlık aldı. İki yıl peş peşe bakteriyoloji dalında Londra’nın ünlü Saint George Üniversitesi Hastahanesi’nden onur sertifikası ile Web ödülünü kazandı. Ayrıca arıcılık, tavukçuluk ve resimle ilgilendi. 1919’da Uluslararası Arıcılık Merkezi’nin kuruluşuna katkıda bulundu. İngilizce ʿÂlemü’n-naḥl-Memleketü’n-naḥl dergisiyle Mecelletü’d-decâc’ı çıkardı, Mısır Derneği’ni kurarak sekreterliğini yaptı.

Aralık 1922’de Kahire’ye dönünce 1942 yılına kadar Sağlık Bakanlığı’na bağlı hastahanelerin laboratuvarlarında çalıştı. Bu sırada ilk uzmanlık eseri olan 1000 sayfa hacmindeki eṭ-Ṭabîb ve’l-maʿmel adlı bir çalışma yaptı. 1942’de İskenderiye Üniversitesi’nde bakteriyoloji hocası ve dekan olarak görev aldı. Süveyş ve Port Said’de de çalıştı. Ardından aynı üniversitenin tıp fakültesi dekanlığına getirildi. Edebiyat ve şiirle ilgili en önemli faaliyeti, babasından kalan malları satarak bir matbaa satın alıp Eylül 1932’de Kahire’de Apollo topluluğunu kurması ve Mecelletü Apollo’yu çıkarmasıdır. Apollo, Grek mitolojisinde şiir, edebiyat, hayvancılık ve tarım tanrısıdır. Derginin kuruluş amacı o sırada edebiyatçılar arasında bulunan anlaşmazlıkları en aza indirmek, her türlü şiire açık, ortak bir edebî alan oluşturmaktı. Bu sebeple dergi dönemin en etkili Arap şairleri için cazibe merkezi ve genç şairlerin ortak platformu haline geldi (Yûsuf Halâvî, s. 12). Genel sekreterliğini Ebû Şâdî’nin üstlendiği derneğin idare kadrosunda Ahmed Şevkī, Halîl Mutrân, Ahmed Muharrem, İbrâhim Nâcî, Ali Mahmûd Tâhâ, Zekî Mübârek, Hasan el-Kāyâtî, Kâmil el-Kîlânî ve Hasan Kâmil es-Sayrafî gibi dönemin ünlü şair ve eleştirmenleri yer almıştı (M. Abdülmün‘im Hafâcî, Mecmûʿatü’l-kâmile, I, 9-12). Üç yıl boyunca düzenli olarak çıkan Mecelletü Apollo malî sıkıntı yüzünden Aralık 1934’te yayımlanan son sayısının ardından kapandı.

Ebû Şâdî, yenilikçi ve ilerici görüşlerinin yanı sıra ortaya koyduğu başarılı çalışmaları sebebiyle kendisini kıskananlarca mâruz bırakıldığı baskı ve ithamlara dayanamayarak hiç istemediği halde Amerika Birleşik Devletleri’ne göç etmeye karar verdi. Bu sırada vefat eden hanımını İskenderiye’deki hıristiyan mezarlığına defnettikten sonra 1946’da İskenderiye’den New York’a gitti. Buradaki mehcer şairleri topluluğuna katılmak istediyse de kabul görmeyince Suudi Arabistan ve Eritre’nin Birleşmiş Milletler’deki delegasyonları nezdinde danışmanlık görevi yaptı. Ardından New York’taki Asya Akademisi’ne öğretim üyesi seçildi. Bu sırada mehcerdeki Arapça gazetelerde makaleler yayımladı. New York’ta Râbıtatü Minerva adıyla bir edebiyat topluluğu kurarak başkanlığına önce şair Nedret (Nudrat) el-Haddâd’ı, onun âni vefatı üzerine şair Ni‘met el-Hâcc’ı getirdi. Kendisi de topluluğun genel sekreterliğini üstlendi. Ayrıca New York’ta el-Mektebü’l-edebiyyü’l-Mısrî adıyla bir büro açarak üniversite derslerini ve edebiyatla ilgili çalışmalarını burada yürüttü. Bu durum “Amerika’nın sesi” radyosunun, onun tercümeleriyle tiyatro eserlerinden yararlanmaya ve şiirlerinden örnekler sunmaya karar verinceye kadar devam etti. Bu karar üzerine Ebû Şâdî, bir süre önce evlenmiş olduğu İtalyan asıllı Amerikalı eşiyle birlikte Washington’a taşındı. Ancak 12 Nisan 1955 tarihinde beynindeki kan pıhtılaşması sonucu öldü. Maryland eyaletinde Non sectarian cemetery adlı mezarlığa defnedildi. Genelde modern Arap edebiyatının, özelde ise modern Arap şiirinin öncülerinden olan Ebû Şâdî çok yönlü bir ilmî ve edebî kişiliğe sahiptir. Kişiliğinin oluşması ve gelişmesinde Câhiz, Ahmed Şevkī, Hâfız İbrâhim, Halîl Mutrân, John Keats, Percy Bysshe Shelley, Lord Byron, William Wordsworth, Charles Dickens gibi şahsiyetler etkili olmuştur (Yûsuf Es‘ad Dâgır, II, 64; M. Abdülmün‘im Hafâcî, Dirâsât, I, 312-313).

Eserleri. Çeşitli konularda şiir ve nesir halinde çok sayıda eser veren Ebû Şâdî kırk şiir mecmuası, on beş civarında opera ve dram kaleme almıştır. Başlıca eserleri şunlardır: Ḳaṭratün min yerâʿ fi’l-edeb ve’l-ictimâʿ (1326, 1327), Nekbetü Nâvârîn: Ḳaṣîde târîḫiyye ḳavmiyye câmiʿa (Süveyş 1924), Saʿd (1927), Dirâse edebiyye târîḫiyye (1933), eṭ-Ṭabîʿa fî şiʿri’l-Mütenebbî (1934), S̱evretü’l-İslâm (Beyrut 1934), ʿAḳīdetü’l-ulûhiyye (1936), Li-Mâẕâ ene müʾmin (müslim) (1937), Ebû Şâdî fi’l-mehcer (1950, 1972), Dirâsât İslâmiyye (1950), Dirâsât edebiyye (Kahire 1955), el-İslâmü’l-ḥay (nşr. Rıdvân İbrâhim, Kahire 1955), Şuʿarâʾü’l-ʿArabi’l-muʿâṣırûn (nşr. Rıdvân İbrâhim, Kahire 1958), Ḳażâya’ş-şiʿri’l-cedîd (el-muʿâṣır) (Kahire 1959, 1965), Yevmiyyâtü’d-Duktûr Aḥmed Zekî Ebû Şâdî (nşr. Rüks b. Zaîd el-Azîzî, Amman 1995), Ḥadâs̱etî el-edebiyye, el-Edebü’l-cedîd, Mesraḥu’l-edeb, Min Nâfiẕeti’t-târîḫ, Aṣdâʾü’l-ḥayât, Ḳaṭretâni mine’n-nes̱ri ve’n-naẓm. Ebû Şâdî’nin İnhâḍu terbiyeti’n-naḥl (1926), eṭ-Ṭabîb ve’l-maʿmel (1928), Terbiyetü’n-naḥl (1930), Memleketü’d-decâc (1932), Evveliyyâtü’n-niḥâle (1942), Memleketü’l-ʿaẕârâ (1948) adlı ilmî eserleri yanında el-ʿÂṣıfe (Shakespeare’den, 1929), Rubâʿiyyâtü Ḥâfıẓ eş-Şîrâzî (1931), Rubâʿiyyâtü ʿÖmer el-Ḫayyâm (1931, 1952) adlı tercümeleri de vardır.

Ayrıca el-İmâm, Ḥadâʾiḳu’l-Ḳāhire, Mecelletü ʿilmi’n-naḥli’d-devliyye, Mecelletü Apollo (1932-1934), Mecelle edebiyye, Memleketü’n-naḥl (Kahire-İskenderiye 1930-1940), Mecelletü’d-decâc (1932-1933), Mecelletü’ṣ-ṣınâʿâti’z-zirâʿiyye adlı dergileri çıkarmıştır.

Ebû Şâdî hakkında bazı çalışmalar yapılmıştır: İsmâil Edhem, Ebû Şâdî şâʿiru Mıṣr; Hasan Sâlih el-Cedâvî, Naẓarât naḳdiyye fî şiʿri Ebî Şâdî; Muhammed Abdülmün‘im Hafâcî, Râʾidü’ş-şiʿri’l-ḥadîs̱: Aḥmed Zekî Ebû Şâdî (Kahire 1955); a.mlf. (Abdülazîz Şeref’le birlikte), er-Rüʾye’l-ibdâʿiyye fî şiʿri Aḥmed Zekî Ebî Şâdî (Beyrut 1991); Abdülkādir Âşûr – Abdülhamîd Fuâd, el-Münteḫab min şiʿri Ebî Şâdî; Muhammed Abdülgafûr, Ebû Şâdî fi’l-mîzân; Ahmed Muharrem, Aḥmed Zekî Ebû Şâdî: Şiʿruhû fî Dîvâni’ş-Şuʿle (1933). Bunların dışında pek çok Arapça dergide ona dair makaleler yazılmıştır (Yûsuf Es‘ad Dâgır, II, 64 vd.).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 371-372 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.