EBÜ’l-AYNÂ

191 (807) yılında Ahvaz’da doğdu. Aslen Yemâmeli bir aileden olup Benî Hanîfe kabilesine mensuptur. Dedesi Hallâd, Abbâsî Halifesi Mansûr’un âzatlı kölelerindendir. Ebü’l-Aynâ’nın Hâşimî nisbesi buradan kaynaklanmaktadır. Ebü’l-Aynâ lakabını ise kendisine hocası Ebû Zeyd el-Ensârî vermiştir. Rivayete göre hocasına “ayn” kelimesinin küçültme isminin nasıl yapılacağını sormuş, o da, “Uyeyn şeklinde olacak ey Ebü’l-Aynâ” cevabını vermiş ve şair o günden sonra bu lakapla anılmıştır. Tahsilini Basra’da yaptı; burada Ebû Ubeyde Ma‘mer b. Müsennâ, Asmaî, Ebû Zeyd el-Ensârî, Muhammed b. Ubeydullah el-Utbî gibi meşhur âlimlerden ders aldı ve Ebû Âsım en-Nebîl’den rivayetlerde bulundu. Talebeleri arasında Ebû Abdullah el-Hakîmî, Ebû Bekir es-Sûlî, Ahmed b. Kâmil ve İbn Necîh gibi âlimler vardır. Ebü’l-Aynâ daha sonra Bağdat’a gidip oraya yerleşti. Bu yolculuğu sırasında Sâmerrâ’da bir hastalığa yakalanarak gözlerini kaybetti.

Hazırcevap, fasih ve beliğ olmasının yanında çok zeki, ahbârı iyi bilen, hoşsohbet bir kişi olan Ebü’l-Aynâ halifelerin ve ileri gelen devlet büyüklerinin meclislerine katıldı, Abbâsî Halifesi Mütevekkil’e (847-861) nedimlik yaptı. Halife ile olan sohbet ve konuşmalarının bir kısmı daha sonra edebiyat ve tabakat kitaplarında yer almıştır. Hâfız olduğu için birçok soruya Kur’an âyetleriyle cevap verdiği, ayrıca sözünü hiç kimseden esirgemediği söylenir. Oğlundan nakledilen bir rivayete göre 10 Cemâziyelâhir 283 (25 Temmuz 896) tarihinde Basra’da vefat etmiştir.

Ebü’l-Aynâ’nın günümüze intikal eden az sayıdaki şiirleri başarılı kabul edilmektedir. Hicivlerinde ağır bir dil kullanmış olup Ebû Ali el-Basîr ve Ebû Hiffân ile karşılıklı hicivleri vardır. Kaynaklarda 30 varaklık bir divanı olduğu zikredilmektedir. Ebü’l-Aynâ’nın ahbâr ve menkıbelerini İbn Ebû Tâhir Aḫbâru Ebi’l-ʿAynâʾ adıyla bir araya getirmiştir. Onun ilginç bir yönü de ahmak ve dalgınların söz ve davranışlarıyla ilgili söylentileri toplaması dolayısıyla muhtemelen bu konuda ilk kitabın yazarı olmasıdır. Ayrıca Ahmed b. Hasîb hakkında da bir kitap kaleme almıştır. İbnü’l-Cevzî’nin, Aḫbârü’l-ḥamḳā ve’l-muġaffelîn adlı eserini yazarken bu kitabı örnek aldığı anlaşılmaktadır.

Ebü’l-Aynâ hadis ilmiyle de meşgul olmuştur; fakat bu konudaki bilgisinin dil bilimleri alanındaki kadar güçlü ve güvenilir olmadığı kabul edilir. Çok az sayıda müsned hadis rivayet eden Ebü’l-Aynâ’nın rivayetlerinin çoğunu ahbâr, nevâdir ve çeşitli hikâyeler teşkil etmektedir.

Enver Alyân Ebû Süveylim, Ebü’l-ʿAynâʾ Muḥammed b. el-Ḳāsım b. Ḫallâd: dirâse ve tevs̱îḳ fî ḥayâtihî ve nes̱rihî ve şiʿrihî ve nevâdirihî ve aḫbârihî ve merviyyâtihî adıyla bir çalışma yapmıştır (Amman 1990).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1994 yılında İstanbul’da basılan 10. cildinde, 296 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.