https://islamansiklopedisi.org.tr/ebul-feth-ed-deylemi
Kaynaklarda gerek kendisinin gerekse baba ve dedelerinin adları hakkında değişik tesbitler yapılmıştır. Hz. Hasan’ın soyundan gelen bir aileye mensup olduğu bilinmektedir. Hazar denizinin güneybatısında Deylemliler arasında da‘vette bulunduğu için Deylemî nisbesiyle anılmaktadır. 429 (1038) yılından sonra Yemen’e geldi ve Kuzey Yemen’de imamlığını ilân ederek halkı kendisine biat etmeye çağırdı. Pek çok kabilenin bu davete uyarak biat etmesiyle askerî gücü arttı. Zâhir Hemdân bölgesinde Zîbîn yakınındaki Zafâr kasabasında inşa ettirdiği kaleye yerleşti. 437’de (1045) Sa‘de şehrini zaptederek buradaki Benî Havlân kabilesini kılıçtan geçirdi. Aynı yıl San‘a’yı zaptetti. Ertesi yıl İmam Hüseyin el-Mehdî’nin kardeşi ve bir Zeydî fırkasının lideri olan Ca‘fer b. Kāsım el-İyânî’den biat aldı. Bir müddet sonra Ca‘fer, Hemdân’ın reisi Yahyâ b. Ebû Hâşid ile birlikte isyan ederek Ebü’l-Feth ed-Deylemî’nin adamlarını San‘a’dan sürdüler ve hutbelerden adını çıkardılar. Bu sırada Acîb ve Esâfit kalelerini ele geçirmek için Ca‘fer ile Ebü’l-Feth ed-Deylemî’ye bağlı kuvvetler arasında savaşlar oldu. Ali b. Muhammed es-Suleyhî’nin 439 (1047) yılında Cebelimesâr’ı işgali ve Yemen’de süratli bir istilâ hareketine girişmesi üzerine Ebü’l-Feth ed-Deylemî, mensuplarıyla birlikte çeşitli beldelere sığınmak zorunda kaldı; o günlerde Yemen’de devam eden kıtlığın da tesiriyle taraftarlarının birçoğunu kaybetti. Ardından Necdülcâh denilen yerde Ali b. Muhammed es-Suleyhî’ye yenildi ve 70 taraftarıyla birlikte öldürüldü. Mezarı Ans’a bağlı Efîk köyündedir. Onun neslinden gelenler Yemen’de daha sonraki dönemlerde Benü’d-Deylemî adıyla meşhur olmuşlardır.
Eserlerinden müfessir ve fakih olduğu anlaşılan Ebü’l-Feth ed-Deylemî’nin kaynaklarda adı geçen eserleri şunlardır: el-Burhân fî tefsîri ġarîbi’l-Ḳurʾân, el-ʿAhdü’l-ekîd fî tefsîri’l-Ḳurʾâni’l-mecîd, Mesâʾilü’ş-Şerîf el-Ḳāsım b. el-ʿAbbâs (bu eserlerin yazma nüshaları için bk. Abdullah Muhammed el-Habeşî, s. 587; Ahmed b. Muhammed eş-Şâmî, I, 263), er-Risâletü’l-mübhice fi’r-reddi ʿalâ firḳati’ḍ-ḍalâli’l-müteleclice, el-Maʿârif.
BİBLİYOGRAFYA
Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1724.
Yahyâ b. Hüseyin es-San‘ânî, Ġāyetü’l-emânî fî aḫbâri’l-ḳuṭri’l-Yemânî (nşr. Saîd Abdülfettâh Âşûr), Kahire 1388/1968, I, 246-247, 250.
Brockelmann, GAL Suppl., I, 698.
Ziriklî, el-Aʿlâm, VIII, 309-310.
Hasan Süleyman Mahmûd, Târîḫu’l-Yemen, Kahire 1376/1957, s. 194-195.
Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, XIII, 69-70.
Ahmed Mahmûd Subhî, ez-Zeydiyye, Kahire 1404/1984, s. 590.
Ahmed b. Muhammed eş-Şâmî, Târîḫu’l-Yemeni’l-fikrî fi’l-ʿaṣri’l-ʿAbbâsî, Beyrut 1407/1987, I, 263.
Abdullah Muhammed el-Habeşî, Meṣâdirü’l-fikri’l-İslâmî fi’l-Yemen, Beyrut 1408/1988, s. 586-587.
İsâmüddin Abdürraûf el-Fıkī, el-Yemen fî ẓılli’l-İslâm, [baskı yeri ve tarihi yok] (Dârü’l-fikri’l-Arabî), s. 125-126.
R. Strothmann, “Nâsır”, İA, IX, 94.
a.mlf., “Zeydîye”, a.e., XIII, 550.
W. Madelung, “Abu’l-Fath al-Daylamī”, EI2 Suppl. (İng.), s. 22.
