el-AHKÂMÜ’s-SULTÂNİYYE

Eserin tam adı el-Aḥkâmü’s-sulṭâniyye ve’l-vilâyâtü’d-dîniyye’dir. Mâverdî’nin bu eseri kimin emri üzerine ve hangi tarihte kaleme aldığı konusu tartışmalıdır. Kadı Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ’nın (ö. 458/1066) aynı adlı eseri üzerinde doktora çalışması yapan Muhammed Abdülkadir Ebû Fâris, çalışmasında her iki eserin mukayesesini yaparken Mâverdî’nin eserinin 421 (1030) yılını geçmeyen bir tarihte yazıldığını belirtir (bk. s. 522). Bu tarih esas alındığı takdirde, Mâverdî’den eserin yazılmasını isteyen kişinin Abbâsî Halifesi Kādir-Billâh (ö. 422/1031) olması gerekmektedir. Aynı konuda görüş beyan eden müsteşrik Gibb de el-Aḥkâmü’s-sulṭâniyye’nin adı geçen halife veya onun oğlu Kāim-Biemrillâh’ın isteği üzerine yazıldığını söyler (bk. Gibb, s. 152). Söz konusu iki halife döneminde de Abbâsî hilâfeti üzerinde Şiî-Büveyhî hâkimiyetinin zayıflamaya başladığı, Abbâsî hilâfetinin güçlenmesi ve Sünnîliğin yeniden hâkim kılınması için çalışıldığı görülmektedir. Dolayısıyla, böyle bir siyasî ve içtimaî vasat içinde, hem meselenin teorik yönüne ışık tutmak, hem de yürütülen siyasî mücadeleye hukukî bir dayanak bulmak maksadıyla böyle bir eseri kaleme almasının Mâverdî’den istenmiş olması kuvvetle muhtemeldir. Öte yandan Mâverdî’nin, İslâm hukuku sahasındaki şöhreti ile halifenin elçisi olarak Büveyhî emîri ve Selçuklu sultanı nezdinde yaptığı görüşmelerdeki diplomatik başarılarının bu talepte önemli payı olsa gerektir.

Eser yirmi bölümden meydana gelmiştir. Bunlar sırasıyla imâmet (devlet reisliği), vezirlik, valilik (el-imâre ale’l-bilâd), cihad emirliği, iç meseleler (irtidad, bağy, yol kesicilik), kadılık, mezâlim mahkemeleri, nikābet, namazlarda imamlık, hac emirliği, zekât, fey ve ganimet, cizye ve haraç, hükümleri değişik bölgeler, toprağın ihyası ve suların çıkarılması, himâ ve irfak, iktâ, divanlar, suçlar ve son olarak hisbe. Görüldüğü gibi Mâverdî’nin ele aldığı konular, devletin esas teşkilâtı, hukukî, idarî ve malî yapısıyla ilgili ana meseleleri kapsamaktadır.

Eserin mukaddimesinde, devlet idaresiyle ilgili hükümlerin özellikle devlet adamları tarafından bilinmesi gerektiğini, ancak bu hükümlerin fıkıh kitaplarında çok dağınık bir halde bulunmasının bunları öğrenme güçlüğü doğurduğunu kaydeden Mâverdî, bu dağınık hükümleri müstakil bir eserde bir araya getirmek suretiyle hem devlet adamlarına yardımcı olmaya gayret ettiğini, hem de böyle bir eserin telifi hususundaki isteği yerine getirdiğini belirtir.

Mâverdî, eserde her bölümü kendi bütünlüğü içerisinde ele alır ve inceler. Ele aldığı halife, vezir, vali, kadı gibi kamu görevlilerinin nitelikleri, tayini, hak ve yetkileri üzerinde durur. Meselâ kitabın en önemli bölümü olan imâmeti şu alt bölümler halinde inceler: Halife tayininin lüzumu, halifede aranan şartlar, halifenin belirlenmesi, halifeyi seçecek olanlar (ehlü’l-hal‘ ve’l-akd) ve seçim usulleri, veliaht usulüyle halife tayini, veliaht tayininde aranan şartlar, halifenin hak ve vazifeleri.

Mâverdî, konuları mukayeseli bir metot takip ederek incelemiştir. İslâm hukukçularının ittifak ettiği meseleleri İmam Şâfiî’nin usulüne göre anlatırken, ihtilâflı konularda diğer mezheplerin görüşlerini de belirtir. Çok defa Şâfiî’nin görüşünü benimsemek ve savunmakla birlikte, bazan diğer mezheplerin görüşlerini benimsediği de olur. Bazan da sadece mezheplerin görüşlerini ortaya koymakla yetinir, aralarında bir tercih yapmaz. Bu yönüyle Mâverdî, serbest ictihad taraftarı bir Şâfiî hukukçu olarak görünmektedir. Ayrıca âyet, hadis ve hukukçuların ictihadlarının yanı sıra, başta Hulefâ-yi Râşidîn olmak üzere önceki devir uygulamalarına da yer verir. Zaman zaman Arap şiirinden faydalandığı da olur.

el-Aḥkâmü’s-sulṭâniyye’de ele alınan konular fıkıh kitaplarının değişik bölümlerinde incelenmekle birlikte, eser bunları toplu ve müstakil olarak ele alan ilk kaynaklardan birisi olması açısından önemlidir. Eserin oldukça erken dönemlerden beri pek çok Batılı araştırmacının dikkatini çekmesi muhtemelen bu sebepledir. Worms, kitabın 12, 13 ve 18. fasıllarını Journal Asiatique’te neşretti (October 1842, s. 377 vd.). Eserin tamamı ise ilk defa Maximiliani Engeri tarafından yayımlanmıştır (Maverdii constitutiones politicae, Bonn 1853). Daha sonra Léon Ostrorog eserin sadece iki bölümünün (imâmet, cihad emirliği) Fransızca tercümesini neşretmiştir (Traité de droit public musulman, Paris 1901-1906). el-Aḥkâmü’s-sulṭâniyye’nin Fransızca tam tercümesini ise E. Fagnan yapmıştır (Les statuts gouvernementaux: ou règles de droit public et administratif, Alger 1915). Eser hakkında ilk inceleme S. Keijzer tarafından yapılmıştır (Mawerdi’s Publiek en administratief regt van den Islam, met een inleiding over de toepasselijkheid van dat regt in Nederlandsch Indië, ’s-Gravenhage 1862). Daha sonra Kremer, Gibb, Rosenthal başta olmak üzere çok sayıda Batılı müellif, el-Aḥkâmü’s-sulṭâniyye’nin belirli bölümlerini inceleme konusu yapmışlardır. Mâverdî’nin eserinde ele aldığı konuları değerlendiren bu yazarlar, onun yaşadığı dönemin şartlarından etkilenip etkilenmediğini tartışmışlardır. Bunlardan Kremer ve Sauvaget, Mâverdî’nin zamanının şartlarından hiç etkilenmeden tamamen nazarî bir görüşle eserini kaleme aldığını söylerken, Gibb ve Rosenthal gibi pek çok müsteşrik ise müellifin içinde bulunduğu dönemin şartlarından çok fazla etkilendiği görüşünü savunmaktadır (bk. Gibb, s. 153; Henri Laoust, REI, XXXVI/1, s. 12-13; Donald P. Little, MW, LXIV/1, s. 3-4; Mâverdî’nin eseri ile Ebû Ya‘lâ’nın aynı adı taşıyan eserinin mukayesesi için ayrıca bk. el-AHKÂMÜ’s-SULTÂNİYYE [Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ]).

Mâverdî ve el-Aḥkâmü’s-sulṭâniyye’si hakkında Harvard Üniversitesi’nde John Mikail tarafından 1968’de bir doktora tezi hazırlanmıştır (Mâverdî: A Study in Islamic Political Thought). el-Aḥkâmü’s-sulṭâniyye Ali Şafak tarafından Türkçe’ye tercüme edilmiştir (İstanbul 1976).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1988 yılında İstanbul’da basılan 1. cildinde, 555-556 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.