el-ÂSÂRÜ’l-BÂKIYE

Ebü’r-Reyhân Muhammed b. Ahmed el-Bîrûnî (Beyrûnî), el-Âs̱ârü’l-bâḳıye ʿani’l-ḳurûni’l-ḫâliye adlı eserini 390 (1000) yılında yirmi yedi yaşında iken Cürcân’da yazmıştır. Bîrûnî’nin hayatı, Hârizm ve Gazne devreleri olmak üzere iki kısma ayrılabilir. el-Âs̱ârü’l-bâḳıye onun hayatının Hârizm dönemindeki en önemli eseridir. Müellif bu eserini, Ziyârîler’den olup 998’de sürgünden döndükten sonra ikinci defa tahta geçen âlim ve edip Kābûs b. Veşmgîr’e ithaf etmiştir.

Bîrûnî el-Fihrist adlı eserinde, el-Âs̱ârü’l-bâḳıye’yi müsvedde halinde bıraktığını ve daha sonra düzelteceğini yazmış, el-Ḳānûnü’l-Mesʿûdî’de ise önceki yazdıklarında düzeltmeler yapmıştır. Müellifin el-Âs̱ârü’l-bâḳıye’yi yazarken faydalandığı kaynaklardan hiçbiri zamanımıza ulaşmamıştır. Bundan dolayı söz konusu kaynakların neler olduğu tam olarak bilinmemektedir. Bu eserlerden biri, İshak b. Huneyn’e ait Târîḫu’l-eṭıbbâʾdır.

Bîrûnî, el-Âs̱ârü’l-bâḳıye’nin mukaddimesinde çeşitli toplumların kullandıkları takvimleri ve bu takvimlerin ortaya çıkış sebeplerini, ay ve yıllardaki farkları, milletlerin bayram, dinî gün ve ibadetlerini bu takvimlere göre farklı şekillerde belirlemelerinin sebebini merak ettiğini kaydederek kökü eski milletlere, geçmiş asırlara kadar giden bu konuyu halletmeye karar verdiğini ve bunu nasıl yapacağını anlatır. Günleri ve çeşitli takvimlere bağlı dönemleri inceleyerek işe başlar. Yaratılışı, tûfanı, İslâm öncesi Arap tarihini ve Hârizm’i anlatır. el-Âs̱ârü’l-bâḳıye, İslâm’dan önceki Hârizmşahlar’ın menşe ve saltanat dönemlerini göstermesi bakımından tek kaynaktır. Bîrûnî, çok tanınmış olduğu kronoloji sahasıyla ilgili prensipleri de bu eserinde ortaya koymuştur. Müellif kronolojik karşılaştırmalar yaparak dinler arasındaki farklı noktaları bulup dinler tarihi açısından büyük önem taşıyan cetveller düzenlemiştir. Eser kronolojiye ve çeşitli milletlerin takvimlerine dair bilgiler ihtiva etmesi yanında eski Soğd, Hârizm ve İran kültürü hakkında da çok önemli bir kaynaktır. Bîrûnî’nin bu kitabı ayrıca Orta Asya hıristiyan mezheplerinin tarihi, dinî âdet ve gelenekleri konusunda da değerli bir eser kabul edilir. Eserde yahudi takvimiyle ilgili ayrıntılı bilgiler vardır. Bunların yanında namaz vakitleri, Faraklit, Zülkarneyn, Ye’cûc ve Me’cûc ve yalancı peygamberlerden çeşitli din, bölge ve şahsiyetler hakkındaki mâlûmata, kronoloji cetvellerinden karşılaştırmalara kadar muhtelif konulara yer verilmiştir.

el-Âs̱ârü’l-bâḳıye’nin birçok yazma nüshası mevcuttur (bk. Brockelmann, I, 872; Sezgin, VI, 270). Eserin orijinal metnini Alman şarkiyatçısı C. Eduard Sachau, bir önsöz ve mukaddime yazarak Chronologie orientalischer Völker von Albērūnî başlığıyla yayımlamıştır (Leipzig 1878, LXXIII+362+30 sayfa). Arapça ikinci neşri yine Leipzig’de yapılmıştır (1923). el-Âs̱ârü’l-bâḳıye, ilk nâşir C. E. Sachau tarafından The Chronology of Ancient Nations adıyla İngilizce’ye çevrilmiştir (London 1879, XIV+464 sayfa). Eserin bir bölümünü Les Fétes des Melchites başlığıyla R. Griveau Fransızca’ya tercüme etmiştir. el-Âs̱ârü’l-bâḳıye’yi Farsça’ya önce Ali Kulı Mirza İ‘tidâdüssaltana, daha sonra da Ekber Dânâsirişt, Tercemet-i Âs̱ârü’l-bâḳıye-i Ebû Reyḥân Bîrûnî adıyla çevirmişlerdir (Tahran 1321).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1991 yılında İstanbul’da basılan 3. cildinde, 462 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.