el-BURHÂN fî ULÛMİ’l-KUR’ÂN

Memlükler döneminin önde gelen Şâfiî fıkıh âlimlerinden Bedreddin ez-Zerkeşî, başta fıkıh ve hadis olmak üzere İslâm ilimlerin çeşitli dallarında pek çok eser vermesine rağmen daha ziyade tefsir ve Kur’an ilimleri alanındaki bu eseriyle tanınır. el-Burhân’ın girişinde verdiği bilgiye göre, kendi zamanına kadar hadis ilminde olduğu gibi Kur’an ilimlerine dair kapsamlı bir eser kaleme alınmadığı gerekçesiyle bu nitelikte bir kitap yazmaya karar vermiştir. Kur’ân-ı Kerîm’in anlam inceliklerini kavramada yardımcı olacağı düşüncesiyle eserini kırk yedi bölüme (nev’) ayıran Zerkeşî, kırk beşinci bölüme kadar olan kısımda Kur’an’ın nüzûlü, tertibi, toplanması, yazılması, kıraati, tefsiri, i‘câzı, nâsih ve mensuhu gibi Kur’an ilimlerinin farklı dallarına dair tarihsel bilgilere, son üç bölümde ise Kur’an’ın metni ve üslûbu bağlamında Arap dili ve belâgatıyla ilgili hususlara ağırlık verir.

Eserlerinde bol ve titiz kaynak kullanmasıyla tanınan, aynı zamanda derleme kabiliyeti yüksek olan Zerkeşî, el-Burhân’ı kaleme alırken tefsir, ulûmü’l-Kur’ân ve Arap dilinin muhtelif dallarına ait müstakil eserler başta olmak üzere nahiv, belâgat, hadis, fıkıh, usûl-i fıkıh, kelâm, tasavvuf, felsefe gibi farklı ilmî disiplinlere dair 300’den fazla kitaptan faydalanmıştır. Tefsir kaynakları arasında Vâhidî, Râgıb el-İsfahânî, Zemahşerî, İbn Atıyye, Fahreddin er-Râzî, İzzeddin İbn Abdüsselâm ve Ebû Hayyân el-Endelüsî gibi meşhur müfessirlerin eserleri yer almaktadır. Ulûmü’l-Kur’ân’la ilgili konuları yazarken en fazla Yahyâ b. Ziyâd el-Ferrâ, Zeccâc ve Nehhâs’ın eserlerinden, Arap dili ve belâgatı konusunda da Sîbeveyhi, Müberred, Ebû Ali el-Fârisî, İbn Cinnî, İbn Fâris, İbnü’l-Hâcib ve İbn Mâlik et-Tâî’nin kitaplarından yararlanmıştır. Kendisinden önce bu alanda yazılmış eserlerden daha ileri bir seviyeyi temsil eden el-Burhân, başta Süyûtî olmak üzere kendisinden sonra aynı konuda eser yazan İbn Akīle ve Muhammed Abdülazîm ez-Zürkānî gibi pek çok müellife kaynak olmuştur. Subhî es-Sâlih, Mennâ‘ Halîl el-Kattân ve Fazl Hasan Abbas gibi birçok çağdaş ulûmü’l-Kur’ân yazarı da çalışmalarında el-Burhân’ı esas almıştır.

Kendisine özgü bir tasnif ve başlıklandırma düzeni olan el-Burhân’ın muhtemelen zengin muhtevası sebebiyle sistematik açıdan belirli ölçüde dağınık bir yapıya sahip olduğu söylenebilir. Öncelikle ele aldığı herhangi bir mesele ile ilgili kavramları açıklayan Zerkeşî, konuları âyetler, merfû hadisler, sahâbe ve tâbiîn görüşleri çerçevesinde izah etmeye çalışır ve daha önce yazılmış farklı alanlara dair eserlerden nakillerde bulunur. Günümüze ulaşmayan bazı eserlerden yaptığı alıntılar önemlidir. Kur’an’ın dil ve üslûbuna (üslûbü’l-Kur’ân) dair bilgiler verirken de özellikle belâgatla ilgili sanatların çoğundan yararlanır, Arap dil mantığı bağlamında âyetlerdeki mâna inceliklerini ortaya koymaya çalışır.

el-Burhân’ın farklı neşirleri arasında Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim (I-IV, Kahire 1376-1377/1957-1958), Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî (Cemâl Hamdî ez-Zehebî ve İbrahim Abdullah el-Kürdî ile birlikte, I-IV, Beyrut 1410/1990), Zekî Muhammed Ebû Serî’ (I-IV, Riyad 2006), Muhammed Mütevellî Mansûr (I-IV, Kahire 2008) ve Vâil Ahmed Abdurrahman (Kahire 2012) tarafından yapılanlar sayılabilir.