https://islamansiklopedisi.org.tr/el-hulelul-mevsiyye
Tam adı el-Ḥulelü’l-mevşiyye fî ẕikri’l-aḫbâri’l-Merrâküşiyye olan eser, üzerinde müellif adı bulunmadığı için ya anonim sayılmış ya da çeşitli kişilere nisbet edilmiştir. Kitaptaki ifadelerden yazımının, Gırnata’da (Granada) hüküm süren Nasrîler’den V. Muhammed Ganî-Billâh’ın ikinci saltanat döneminde (1362-1391) 12 Rebîülevvel 783’te (6 Haziran 1381) tamamlandığı öğrenilmektedir. İbnü’l-Muvakkit el-Merrâküşî ve Abbas b. İbrâhim el-Merrâküşî gibi Mağribli muahhar tarihçilere göre eserin müellifi, V. Muhammed döneminde yaşayan Malakalı Muhammed b. Ebü’l-Meâlî b. Semmâk’tir. Kitabın ilk neşrini gerçekleştiren Beşîr el-Furâtî, eserin Gırnatalı edip ve devlet adamı Lisânüddin İbnü’l-Hatîb’e ait olduğunu ileri sürmüşse de İbnü’l-Hatîb telif tarihinden yedi yıl önce 776’da (1374) vefat etmiştir. Müellifin İbnü’s-Semmâk olması kuvvetle muhtemeldir.
Eser, isminden anlaşıldığına göre Merakeş’i (Fas) anlatan bir şehir tarihi ise de Murâbıtlar ve özellikle Muvahhidler’e ayrılan kısmı Merakeş’e ayrılandan daha fazladır. Mülûkü’t-tavâife ve Merînîler’e dair bilgilerin de yer aldığı eserde Merakeş’in topografyası ve nüfus yapısı hakkında önemli açıklamalar bulunmaktadır. Akıcı bir üslûpla yazılan eserdeki olayların bir kısmı müellifin yaşadığı dönemde cereyan etmiş ve bunların bazıları bizzat kendisi tarafından gözlemlenmiştir. Muvahhidler’e ve Murâbıtlar’a dair bilgilerde ise daha ziyade İbnü’s-Sayrafî, Beyzak, İbn Sâhibü’s-Salât, İbn Cübeyr ve Ebû Yahyâ b. Yesa‘ gibi müelliflerden faydalanıldığı görülür.
Reinhast Pieter Anne Dozy, Abbâdîler ve Muvahhidler’den Yûsuf b. Abdülmü’min’in Endülüs’e yaptığı seferle ilgili çalışmalarında el-Ḥulelü’l-mevşiyye’yi kaynak olarak kullanmıştır (Scriptorum Arabum loci de Abbadidis, Leiden 1852, II, 182-209; Recherches sur l’histoire et la littérature de l’Espagne pendant le moyen âge, Paris-Leyde 1881, XXVII, s. LXX-LXXIX). José Antonio Conde da adını zikretmeksizin eseri Historia de la dominación de los árabes en España (Madrid 1820-1821; Paris 1840, III, bl. IX-LVIII) adlı kitabına dahil etmiştir.
el-Ḥulelü’l-mevşiyye ilk defa Beşîr el-Furâtî tarafından 1329’da (1911) Tunus’ta yayımlanmış, S. Allûş (Ichoua Sylvain Allouche) dikkatsizce yapılan bu neşirdeki hata ve eksiklikleri gidermek amacıyla sonuna bir fihrist ekleyerek eserin yeni bir neşrini gerçekleştirmiştir (Rabat 1936). Ancak bunda da bazı yanlış ve eksikliklerin bulunduğu görüldüğünden kitap Süheyl Zekkâr ve Abdülkādir Zimâme tarafından öncekilere göre daha ciddi bir inceleme yapılarak üçüncü defa yayımlanmıştır (Dârülbeyzâ 1399/1979).
Ambrosio Huici Miranda, daha XVII. yüzyılda İspanyolca’ya çevrilen el-Ḥulelü’l-mevşiyye’nin değişik nüshalarını gözden geçirerek eseri yeniden bu dile çevirmiş, bu tercüme “Coleccíon de crónicas árabes de la Reconquista” serisinin ilk cildi olarak yayımlanmıştır (Al-Ḥulal al-Mawšiya, cronica árabes de las dinastias almorâvide, almohade y bení merín, Tétuán 1951).
BİBLİYOGRAFYA
el-Ḥulelü’l-mevşiyye fî ẕikri’l-aḫbâri’l-Merrâküşiyye (nşr. Süheyl Zekkâr – Abdülkādir Zimâme), Rabat 1399/1979, tür.yer., ayrıca bk. neşredenlerin mukaddimesi.
İbnü’l-Muvakkit, es-Saʿâdetü’l-ebediyye fi’t-taʿrîf bi-meşâhîri’l-ḥażreti’l-Merrâküşiyye, Rabat, ts., II, 177.
Abbâs b. İbrahîm, el-İʿlâm, Fas 1936, I, 23.
G. Palencia, Târîḫu’l-fikri’l-Endelüsî (trc. Hüseyin Mûnis), Kahire 1955, s. 252.
R. Brunschvig, “al-Ḥulal al-Maus̲h̲īya Grenade et la Maroc Marīnide”, Arabic and Islamic Studies in Honor of Hamilton A. R. Gibb (ed. G. Makdisi), Leiden 1965, s. 147-155.
Seyyid Abdülazîz Sâlim, Târîḫu’l-Maġrib fi’l-ʿaṣri’l-İslâmî, İskenderiye, ts. (Müessesetü şebâbi’l-câmia), s. 23-24.
“Al-Ḥulal Al-Mawchiyya”, IC, XIII/1 (1939), s. 121-122.
Ahmed Muhtâr el-Abbâdî, “Dirâse ḥavle Kitâbi’l-Ḥuleli’l-mevşiyye”, Tıṭvân, sy. 5, Fas 1960, s. 139 vd.
R. Basset, “Hulel”, İA, V/1, s. 582-583.
A. Huici Miranda, “al-Ḥulal al-Maws̲h̲iyya”, EI2 (İng.), III, 570.
