el-İKLÎL

Tam adı Kitâbü’l-İklîl min aḫbâri’l-Yemen ve ensâbi Ḥimyer (fî ensâbi Ḥimyer ve eyyâmi mülûkihâ) olan eser Kahtânîler’in ensâbıyla ilgili olmakla birlikte tarih, dil ve edebiyat, arkeoloji ve folklor gibi birçok alanda önemli bir kaynaktır. Kitapta dağınık olarak astronomi ve tabii bilimlerle âlemin kadîm veya hâdis olduğuna dair kelâmî görüşler de ele alınmıştır. İbnü’l-Kelbî’nin (ö. 204/819) Adnânîler’in ensâbıyla ilgili Cemheretü’n-neseb’inin Kahtânîler ve Güney Arabistan için karşılığı el-İklîl’dir denilebilir.

Hemdânî’nin 330 (941-42) yılında tamamladığı on ciltten oluşan eserin zamanımıza I, II, VIII ve X. ciltleri ulaşmıştır. İbnü’l-Kıftî I, II, VI, VIII ve X. ciltlerin babasından intikal eden kitaplarla birlikte kendisine Yemen’den geldiğini kaydeder (İnbâhü’r-ruvât, I, 282). Kitabın Himyerîler’in tarihini, dilini, atasözleri ve hikmetlerini içeren bölümleri müellifin zamanından beri kayıptır.

Hz. Âdem’in yaratılışıyla başlayan I. ciltte Âdem’in çocukları, Hz. Nûh ve oğulları hakkında bilgi verilmiş, daha sonra Hz. Hûd’dan bahsedilmiştir. Ensâb âlimlerinin Hûd’un ve Kahtân’ın nesebi hakkında farklı görüşlere sahip olduklarını belirten müellif, Himyer’in nesebini anlatırken önce Kudâa kabilesinin nesebiyle ilgili geniş mâlûmat vermiş, ardından Mâlik b. Himyer’den söz etmiştir. II. ciltte Himyer’in nesebini anlatmaya devam etmiş, ensâb âlimlerinin Sadîf’in nesebi hakkındaki ihtilâflarına temas edip Humeysa b. Himyer’in nesebi üzerinde durmuş, ayrıca Havlân kabilesi hakkında ayrıntılı bilgi vermiştir. 1932’de bulunan ilk iki cilt (Berlin Staatsbibliothek, Or. oct., nr. 968) 1943’te faksimile olarak Berlin’de basılmıştır. II. cildin diğer bir nüshası Kahire’de bulunmaktadır. Bu iki cildin bazı bölümleri Oscar Löfgren tarafından neşredilmiştir (Uppsala 1954-1965). Muhammed b. Ali el-Ekva‘ el-Hivâlî, Löfgren’in neşrini esas alarak ciltleri yeniden yayımlamış (Kahire 1383-1386/1963-1966), daha sonra bunları gözden geçirerek tekrar neşretmiştir (I-II, Bağdad 1977-1980).

el-İklîl’in Yemen’in eski binalarını, âbidelerini, Yemen’de medfun şahsiyetleri anlatan ve mezarları tasvir eden VIII. cildinin birçok nüshası bulunmaktadır. David Heinrich Müller, Güney Arabistan şatoları üzerine yaptığı çalışmada kaynak olarak kullandığı bu cildin bir bölümünü Almanca’ya tercüme etmiştir (“Die Burgen und Schlösser Südarabiens nach dem Iklîl des Hamdânî”, Sitzungsberichte der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, XCIV [Wien 1879], s. 335-423; XCVII [1881], s. 955-1050). Anistâs Mârî el-Kermilî tarafından neşredilen bu cildi (Bağdad 1931) Nebîh Emîn Fâris İngilizce’ye çevirmiş (The Antiquities of South Arabia, Princeton 1938) ve Arapça metnini açıklamalı notlarla birlikte yayımlamıştır (Princeton 1940).

Eserin X. cildinde Kehlân b. Sebe’nin soyu ve Kehlân’ın Arîb, Mâlik ve Gālib adlı üç ana kolundan bahsedilmiş, daha sonra alt kollar kısaca tanıtılmıştır. Hemdan’ın kültür tarihi açısından önemli bilgiler içeren bu ciltte müellif kendi kabilesi, ailesi ve hayatı hakkında geniş bilgi vermiştir. Muhibbüddin el-Hatîb tarafından yayımlanan cilt (Kahire 1368/1949) daha sonra gözden geçirilerek tekrar neşredilmiştir (Beyrut 1407/1987). el-İklîl’in günümüze ulaşmayan bölümlerinin konuları kaynaklarda zikredilmiştir.

Müellif, eserini yazarken birçok yazılı kaynağın yanı sıra şifahî rivayetlerden de istifade etmiştir. Çeşitli konularda faydalandığı âlimlerden bazıları şunlardır: Ebû Ma‘şer el-Belhî, Muhammed b. Sâib el-Kelbî ve oğlu Hişâm, İbn İshak, Kahtân b. Âir el-Huzâî. Bunların dışında İbn Abbas’tan gelen rivayetlerle Havlân’a mensup kişilerin Sa‘de şehrindeki kayıtlarından, San‘a, Sa‘de, Necran, Cevf ve Hayvân şehrindeki âlimlerden, Kehlân ve Himyer’in ileri gelenlerinden de faydalanmıştır. Hemdânî el-İklîl’de Adnânî ve Kahtânî şairlerin şiirlerine, lugat, nahiv ve edebiyat görüşlerine de yer vermiştir. Başka kaynaklarda rastlanmayan orijinal bilgiler ihtiva eden eser Yemen’in tarihi, ensâbı ve edebiyatı için yegâne kaynaktır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2000 yılında İstanbul’da basılan 22. cildinde, 27-28 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.