https://islamansiklopedisi.org.tr/el-insaf--enbari
Tam adı el-İnṣâf fî mesâʾili’l-ḫilâf beyne’n-naḥviyyîne’l-Baṣriyyîn ve’l-Kûfiyyîn olup iki mektep arasında tartışma konusu olmuş gramer meselelerine dair en kapsamlı eserdir. Enbârî bu kitabını, Nizâmiye Medresesi’nde müderris iken talebelerinin Hanefîler’le Şâfiîler arasındaki ihtilâflı meseleleri inceleyen fıkıh kitapları tarzında bir eser yazmasını istemeleri üzerine kaleme almıştır. Müellifin Zeccâcî’nin el-Îżâḥ fî ʿileli’n-naḥv’inden, Ebû Ali el-Fârisî’nin eserlerinden, Mekkî b. Ebû Tâlib’in Müşkilü iʿrâbi’l-Ḳurʾân’ı ile hocası İbnü’ş-Şecerî’nin el-Emâlî’sinden büyük ölçüde yararlandığı anlaşılmaktadır (Cemîl Allûş, s. 288-291). Kitapta 121 mesele ele alınmıştır. Enbârî, bu eserinde yer vermediği ihtilâflı meselelerin bir kısmını da Esrârü’l-ʿArabiyye ile el-Beyân fî ġarîbi iʿrâbi’l-Ḳurʾân adlı kitaplarında ele almıştır. Cemâleddin Hüseyin b. İyâz el-İnṣâf’a el-İsʿâf fî mesâʾili’l-ḫilâf adıyla bir zeyil yazmıştır.
Müellif, el-İnṣâf’ta ele aldığı her meselede Kûfe ve Basra dil mekteplerinin konuyla ilgili görüşlerini zikrederek her iki mektebin delillerini sıralamış, zayıf bulduğu görüşü âyet, şiir ve bazan da hadislerden örnek göstererek reddetmiştir. Basra dil mektebine mensup olan Enbârî, yedi mesele (10, 18, 26, 70, 97, 101 ve 106. meseleler) dışında Basralılar’ın görüşünü doğru kabul etmiştir.
el-İnṣâf W. Girgas (Petersburg 1873), Jaronier Kosut (Viyana 1878), Girgas ve Viktor Rosen (Petersburg 1878) tarafından parçalar halinde neşredilmiş, tamamını Gustav Weil Almanca notlar ilâve ederek yayımlamıştır (Leiden 1913). Eseri ayrıca Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd önce yalnız metin olarak (I-II, Kahire 1364/1945), ardından üzerine yazdığı el-İntiṣâf mine’l-İnṣâf adlı şerhiyle beraber (I-II, Kahire 1953) neşretmiş, bu neşrin basımı Kahire ve Beyrut’ta birçok defa tekrarlanmıştır. el-İnṣâf son olarak Hasan Hamed tarafından yayımlanmıştır (I-II, Beyrut 1418/1998).
BİBLİYOGRAFYA
Kemâleddin el-Enbârî, el-İnṣâf fî mesâʾili’l-ḫilâf beyne’n-naḥviyyîne’l-Baṣriyyîn ve’l-Kûfiyyîn (nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd), Kahire 1380/1961, I-II; a.e. (nşr. Hasan Hamed), Beyrut 1418/1998, I-II; ayrıca bk. neşredenin girişi, I, 5-12.
a.mlf., Esrârü’l-ʿArabiyye (nşr. Fahr Sâlih Kadâre), Beyrut 1415/1995, neşredenin girişi, s. 12-14.
Ebü’l-Bekā el-Ukberî, et-Tebyîn ʿan meẕâhibi’n-naḥviyyîne’l-Baṣriyyîn ve’l-Kûfiyyîn (nşr. Abdurrahman b. Süleyman el-Useymîn), Beyrut 1406/1986, neşredenin girişi, s. 91-95.
Saîd el-Efgānî, Min Târîḫi’n-naḥv, Beyrut 1398/1978, s. 90-92, 150-177.
Cemîl Allûş, İbnü’l-Enbârî ve cühûdühû fi’n-naḥv, Libya-Tunus 1981, s. 130-134, 235-291.
Brockelmann, GAL (Ar.), V, 171-172.
Muhammed Hayr el-Hulvânî, “Kitâbü’l-İnṣâf ve’l-mesâʾili’l-ḫilâfiyye”, MMLADm., XLVIII/1 (1973), s. 130-151; XLVIII/3 (1973), s. 622-644.
