el-MELİKÜ’l-EŞREF er-RESÛLÎ

640 (1242-43) yılında doğduğu tahmin edilmektedir (Varisco, Medieval Agriculture, s. 13). San‘a valisi iken babası el-Melikü’l-Muzaffer’in ölümünden dört ay önce yönetimi kendisine devretmesiyle Resûlî hânedanının üçüncü sultanı olarak tahta geçti (694/1295). Babasının onu veliaht tayin etmesine ve tahta çıktığında Yemen’in bütün vali ve kale kumandanlarının kendisini hükümdar olarak tanımasına rağmen kardeşi el-Melikü’l-Müeyyed Dâvûd b. Yûsuf isyan etti. el-Melikü’l-Eşref kardeşinin isyanını oğlu Nâsır’ın kumandasındaki bir orduyla bastırdı ve teslim olan kardeşine iyi davrandı. el-Melikü’l-Eşref adaletli idaresi, ziraatın geliştirilmesi için gayret göstermesi ve çiftçilerin üzerindeki vergi yükünü azaltmasından dolayı kısa zamanda halkın sevgisini kazandı. Ancak onun sakin geçen yönetimi yirmi bir ay gibi kısa bir müddet sürdü ve genç sayılabilecek bir yaşta vefatıyla sona erdi (23 Muharrem 696 / 21 Kasım 1296). Cenazesi Taiz’de kendisinin yaptırdığı Eşrefiye Medresesi’nin hazîresinde toprağa verildi.

el-Melikü’l-Eşref şehzadeliğinde başladığı ilmî çalışmalarını sultanlığı sırasında da sürdürdü. Böylece tebaası tarafından sevilen bir sultan olmasının yanı sıra çağdaşları ve sonraki nesiller tarafından takdirle anılan bir âlim olarak da temayüz etti. Aynı zamanda bilimsel alet yapımında da usta olan el-Melikü’l-Eşref’in bir usturlabı halen New York Metropolitan Museum’da bulunmaktadır ve David A. King tarafından tanıtılmıştır (“The Medieval Yemeni Astrolobe in the Metropolitan Museum of Art in New York City”, Zeitschrift für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, Frankfurt am Main 1985, II, 99-122 [aynı makale için ayrıca bk. D. A. King, Islamic Astronomical Instruments, London 1987, s. 99-122]). Ayrıca usturlapla ilgili risâlesinin sonunda verdiği bilgilerle el-Melikü’l-Eşref’in, astronomiye dair bir eserde manyetik pusuladan ve onun kıbleyi belirlemede nasıl kullanılacağından ayrıntılı biçimde bahseden ilk bilim adamı olduğu söylenmektedir (a.g.e., s. 112; Fernini, s. 16, 18). Hükümdarlığından çok ilmî şahsiyetiyle tarihe geçen el-Melikü’l-Eşref ilgilendiği her ilim dalında eser verecek kadar derin bilgiye sahip bir âlimdi.

Eserleri. 1. Ṭurfetü’l-aṣḥâb fî maʿrifeti’l-ensâb. Arap kabileleri ve soylarına dair kapsamlı bir çalışmadır. Müellif bu eserinde Hz. Peygamber ile ona yakın olan sahâbîlerin, Emevî ve Abbâsî halifelerinin ve kendisinin de aralarında bulunduğu Resûlî hükümdarlarının neseplerini tanıtır; ayrıca önde gelen çağdaşları hakkında bilgi verir. Kitabın Karl Vilhelm Zetterstéen tarafından tahkikli neşri yapılmıştır (Şam 1369/1949).

2. Tuḥfetü’l-âdâb fi’t-târîḫ (fi’t-tevârîḫ) ve’l-ensâb. Çeşitli kaynaklarda adı geçen kitabın Ṭurfetü’l-aṣḥâb ile aynı eser olması ihtimalinden bahsedilmektedir (Varisco, Medieval Agriculture, s. 16).

3. Cevâhirü’t-tîcân fi’l-ensâb (Şâkir Mustafa, s. 239).

4. Risâle fi’l-usṭurlâb (el-Usṭurlâb). Hazrecî ve İbnü’d-Deybâ‘ adını Kitâbü’l-Iṣṭıbâh olarak vermektedir (Varisco, Medieval Agriculture, s. 15). Müellifin Metropolitan Museum’da bulunan usturlabının ayrıntılı çizimlerini ve kullanımı hakkındaki bilgileri içermektedir. Eser David A. King tarafından söz konusu usturlapla birlikte yayımlanmış ve İngilizce’ye tercüme edilmiştir (yk.bk.).

5. Kitâbü’t-Tebṣıra fî ʿilmi’n-nücûm. Astronomi, astroloji ve vakit tayinine dair bir eserdir (Suter, s. 167). Daniel Martin Varisco’nun neşir ve tercüme ettiği eserin otuz ikinci bölümü bir almanak olup burçlar kuşağı, ay ve güneşin yörüngeleri, gezegenler, sabit yıldızlar, güneş ve ay tutulmaları, usturlap, ayın deveranı, takvim sistemleri, kıble tayini, hava durumu, mevsimlere göre tıbbî tavsiyeler, ziraî takvim ve sayı sistemleri gibi konuları ele almaktadır; çeşitli veriler tablolar halinde sunulmuştur.

6. Kitâbü’l-Melâḥa fî maʿrifeti’l-filâḥa. Yedi bölüm halinde ziraata dair bir eser olup Muhammed Abdürrahîm Câzim tarafından kısmen neşredilmiştir (el-İklîl, sy. 3/1 [San‘a 1985]). Aynı hânedandan Abbas er-Resûlî’nin Buġyetü’l-fellâḥîn adlı eserinin kaynaklarından olan kitabın adı bazı eserlerde Milḥu’l-melâḥa fî maʿrifeti’l-filâḥa (et-Tüfâḥa fî maʿrifeti’l-filâḥa) şeklinde geçer.

7. el-Muʿtemed fî müfredâti’ṭ-ṭıb (el-Muʿtemed fi’l-edviyeti’l-müfrede) (British Library, nr. Or. 3738). Büyük ölçüde İbnü’l-Baytâr, İbn Cezle ve Hubeyş et-Tiflisî’nin eserlerinden ihtisar edilmiş olup dönemin tıp yaklaşımıyla yazılmış bir farmakoloji kitabıdır. Bazı kaynaklarda müellifin babası el-Melikü’l-Muzaffer’e nisbet edilen eser Kahire’de (1327, 1329, 1370/1951) ve Beyrut’ta (1402/1982) basılmıştır.

8. el-Muġnî fi’l-bayṭara. Deve ve atların bakımıyla ilgilidir (Brockelmann, GAL Suppl., I, 901).

9. el-Muḫtâre fi’l-fünûn mine’ṣ-ṣunûʿ (a.g.e., a.y.).

10. Kitâbü’d-Delâʾil fî maʿrifeti’l-evḳāt ve’l-menâzil. Güneşin hareketine bakarak vakit belirlemeyi konu edinir (Ali b. Hasan el-Hazrecî, I, 276).

11. el-İbdâl limâ ʿulime fi’l-ḥâl fi’l-edviyeti ve’l-ʿaḳāḳīr. Tıbbî-farmakolojik bir çalışmadır (Abdullah Muhammed el-Habeşî, Müʾellefâtü ḥükkâmi’l-Yemen, s. 57; Meṣâdirü’l-fikri’l-İslâmî, s. 607). Bazı kaynaklarda muhtemelen baskı hatası sonucu el-İbdâl limâ ʿademe fi’l-ḥâl olarak zikredilmektedir; Varisco ise adını al-İbdâl limâ ʿaleme fi’l-ḥâl şeklinde vermiştir (Medieval Agriculture, s. 15).

12. el-Câmiʿ fi’ṭ-ṭıb. O dönemde bitkilerden yapılan ilâçlar hakkında bilgi vermektedir (Abdullah Muhammed el-Habeşî, Meṣâdirü’l-fikri’l-İslâmî, s. 607-608).

13. el-Vuṣla ilâ ḥabîb fî vaṣfi’ṭ-ṭayyibe ve’ṭ-ṭıb (British Library, Add. 23419 [3], vr. 234-280).

14. el-Aḳvâlü’l-kâfiye ve’l-fuṣûlü’ş-şâfiye. Tıbba dair bir eserdir (British Library, Or. nr. 3830; Arabic Medical MSS., Bankipore, nr. 115).

15. el-İşâre fi’l-ʿibâre fî ʿilmi taʿbîri’r-rüʾyâ (Varisco, Medieval Agriculture, s. 15).

16. Şifâʾü’l-ʿalîl fi’ṭ-ṭıb (a.g.e., a.y.).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2004 yılında Ankara’da basılan 29. cildinde, 67-68 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.