el-MUFASSAL

Kitabın adını müellifi el-Mufaṣṣal fî ṣanʿati’l-iʿrâb olarak kaydettiği halde râvi veya müstensihleri tarafından el-Mufaṣṣal fi’n-naḥv (fî ʿilmi’n-naḥv, fî ʿilmi’l-ʿArabiyye) adlarıyla da zikredilmiştir. Bazı matbu nüshaları ise el-Mufaṣṣal fî ṣınâʿati’l-iʿrâb (fî ʿilmi’l-ʿArabiyye, fî ʿilmi’l-luġa) gibi isimler taşır. Zemahşerî, eserinin girişinde Arap diline hayranlığını belirttikten sonra özellikle ana dili Arapça olmayan müslümanların bu dile olan ihtiyacına temas etmiş ve kitabını bu ihtiyacı giderme arzusuyla kaleme aldığını belirtmiştir.

el-Mufaṣṣal’ı isimler, fiiller, harfler (edatlar) ve bunlar arasındaki ortak hususları kapsayan müşterekler olmak üzere dört ana bölüme, her bölümü sınıflara, her sınıfı da fasıllara ayıran müellif, birinci bölümde isim ve çeşitlerini, i‘rabbinâ, ma‘rife-nekre, tesniye-cemi, müzekker-müennes, tasgīr-nisbet durumlarını, sayı isimlerini ve fiil işlevi gören isimleri türeme özellikleriyle ele almış, ikinci bölümde fiilleri zaman, i‘rab-binâ, geçişli-geçişsiz, etken-edilgen, tam-nâkıs, mücerred-mezîd, övme-yerme, mukārabe ve taaccüb yönleriyle incelemiştir. Üçüncü bölümde izâfet (cer), atıf, nefiy, nidâ, istisna, istifham ve şart harfleri gibi bütün çeşitleriyle edatları; dördüncü bölümde imâle, vakıf, kasem, vasıl ve kat‘ hemzesi, iki sâkin harfin çakışma durumu (iltikāü’s-sâkineyn), ibdâl, i‘lâl ve idgam bahislerini açıklamıştır.

Seçmeci ve uzlaştırmacı Bağdat ekolüne mensup olan Zemahşerî eserinde daha çok Basralı gramer âlimlerinin, zaman zaman Kûfeliler’in, bazan da Ebû Ali el-Fârisî ile öğrencisi İbn Cinnî’nin görüşlerini benimsemiş, yer yer kendi fikirlerini de ortaya koymuştur. Özlü anlatımın gereği olarak görüş farklılıklarını ele almamasına ve düşüncelerini benimsediği gramer âlimlerinin adlarını çok defa zikretmemesine rağmen Araplar’dan doğrudan yaptığı nakillerde kabile isimlerini kaydetmeye özen göstermiştir. Sîbeveyhi’nin el-Kitâb’ının muhtevasını özgün bir düzenle eserine yansıtmasıyla birlikte birçok konuda onun değil Halîl b. Ahmed, Ahfeş el-Evsat, Müberred ve Zeccâc gibi diğer Basralı gramercilerin fikirlerini tercih etmiştir. Nakillerinin tarafsızlığıyla tanınan eserde tarif ve kaidelere önem verilmiş, bunlar âyet ve şiirlerle desteklenmiş, günlük konuşmalarda yaygın biçimde kullanılan misallerle açıklanmıştır.

el-Mufaṣṣal plan ve tertibinin düzgün, anlatımının kolay, muhtevasının zengin olması sebebiyle kendi zamanına kadar Arap gramerine dair yazılmış eserlerin en mükemmeli olarak kabul edilmiş, âlimler arasında geniş kabul görmüştür. Kitabın hayranlarından olan Dımaşk Eyyûbî Hükümdarı el-Melikü’l-Muazzam’ın onu ezberleyenleri otuz (veya 100) dinar ve hil‘atla ödüllendirdiği kaydedilir (İbn Kesîr, XIII, 121).

Bilhassa VI ve VII. (XII ve XIII.) yüzyıllarda Hârizm ve Horasan gibi doğu ülkelerinde yegâne ders kitabı olan el-Mufaṣṣal Suriye, Mısır, Irak, Hicaz ve Yemen’de de okutulan kitapların önünde yer alıyordu. Mağrib ülkeleriyle Endülüs’te ise müellifinin Mu‘tezilî olması yüzünden yayılma imkânı bulamamıştır. İbn Mâlik’in eserlerinin okutulmasını tavsiye eden Ebû Hayyân el-Endelüsî Zemahşerî’ye ve kitabına eleştiriler yöneltmekte, Ebü’l-Haccâc İbn Ma‘zûz el-Kaysî el-Endelüsî’nin et-Tenbîh ʿalâ aġlâṭı (eġālîṭı)’z-Zemaḫşerî fi’l-Mufaṣṣal ve mâ ḫâlefe fîhi Sîbeveyhi adıyla bir reddiye yazdığını belirtmektedir (el-Baḥrü’l-muḥîṭ, IV, 372). Eserin İbn Mâlik tarafından el-Muvaṣṣal (el-Muʾaṣṣal) adıyla manzum hale getirilmesi ve kitapta geçen şâhid beyitlere dair Ẕikru meʿânî ebniyeti’l-esmâʾi’l-mevcûde fi’l-Mufaṣṣal adlı bir şerh yazılması onun el-Mufaṣṣal’la ilgili tenkitlerinin (Safedî, III, 363) ihtiyatla karşılanması gerektiğini gösterir.

Telifinden itibaren el-Mufaṣṣal üzerine şerh, hâşiye, ihtisar ve nazma çekme şeklinde pek çok çalışma yapılmıştır. Ḥavâşi’l-Mufaṣṣal adlı şerhiyle bizzat müellifin başlattığı bu tür çalışmalar arasında kaynaklarda metnin seksen, şâhid beyitlerinin on dört şerhinden, üç muhtasarı ve dört nazmından bahsedilir. Eserin başlıca şerhleri arasında Zemahşerî’nin öğrencisi Muhammed b. Sa‘d el-Mervezî’nin el-Muḥaṣṣal, Kāsım b. Hüseyin el-Hârizmî’nin et-Taḫmîr şerḥu’l-Mufaṣṣal (Beyrut 1990), Ziyâeddin el-A‘cemî’nin Şerḥu’l-Mufaṣṣal (Süleymaniye Ktp., Yenicami, nr. 1102), Ebü’l-Bekā İbn Yaîş’in Şerḥu’l-Mufaṣṣal (Leipzig 1876-1886; I-X, Kahire, ts.), İbnü’l-Hâcib’in el-Îżâḥ fî şerḥi’l-Mufaṣṣal (Bağdat 1402/1982), Muzhirüddin Muhammed’in el-Mükemmel fî şerḥi’l-Mufaṣṣal (Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 2008; Süleymaniye Ktp., Serez, nr. 3349), Ali b. Ömer Halîl el-Esfenderî’nin el-Muḳtebes fî tavżîḥi me’ltebes (Âtıf Efendi Ktp., nr. 2570, 2571), Muhammed Tayyib el-Mekkî’nin el-Vişâḥu’l-Ḥâmidî ([baskı yeri yok] 1318) ve Muhammed Abdülganî’nin el-Muʿavvel (Kalküta 1322; Kahire 1323) adlı çalışmaları zikredilebilir. Kitapta geçen şâhid beyitler üzerine yazılan şerhler arasında İs̱bâtü’l-muḥaṣṣal min (fî) nisbeti ebyâti’l-Mufaṣṣal (İbnü’l-Müstevfî), Şerḥu’ş-şevâhid (Fahreddin el-Hârizmî) ve el-Mufaḍḍal fî şerḥi ebyâti(şevâhidi)’l-Mufaṣṣal (Bedreddin en-Na‘sânî, Kahire 1324) anılabilir. Eserin muhtasarları arasında müellifin el-Ünmûẕec’i ile (Oslo 1859; İstanbul 1289; Kazan 1897) İbnü’l-Hâcib’in el-Kâfiye’si ve Şemseddin Konevî’nin Muḫtaṣarü’l-Mufaṣṣal’ı zikredilebilir (el-Mufaṣṣal üzerine yapılan çalışmalar ve yazma nüshaları için bk. Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 185; II, 1774-1777; Îżâḥu’l-meknûn, II, 530; Brockelmann, GAL, I, 374; Suppl., I, 509-510; Kāsım b. Hüseyin el-Hârizmî, neşredenin girişi, I, 47-59).

el-Mufaṣṣal’ı J. P. Broch (Oslo 1859, 1879), Hamza Fethullah (İskenderiye 1291), Ya‘kūb Raspûrî (Delhi 1309/1891, İbn Sînâ’nın Aḳsâmü’l-ʿulûmi’l-ʿaḳliyye’siyle birlikte), Muhammed Abdülganî (el-Muʿavvel adlı şerhiyle birlikte, Kalküta 1322; Ali b. İmâdî’nin önsözüyle Leknev 1323/1905; Bedreddin en-Na‘sânî’nin Ebyât şerhiyle birlikte Kahire 1323) ve Muhammed İzzeddin es-Saîdî (el-Mufaṣṣal fî ʿilmi’l-luġa adıyla, Beyrut 1410/1990) yayımlamıştır. Corcî Zeydân el-Mufaṣṣal’ın Almanca tercümesinin 1873’te basıldığını kaydetmektedir (Âdâb, III, 491).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan 30. cildinde, 366-367 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.