https://islamansiklopedisi.org.tr/el-muhassas
Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm’ın el-Ġarîbü’l-muṣannef’i şeklinde tertip edilmiş olup kadim sözlük âlimlerinin çeşitli konularda yazdığı risâlelerin muhtevalarını bir araya getiren hacimli ansiklopedik bir sözlüktür. Müellif, el-Muḫaṣṣaṣ ile el-Muḥkem (ve’l-muḥîṭu’l-aʿẓam) adlı iki büyük sözlüğünü Dâniye Emîri Mücâhid el-Âmirî’nin isteği üzerine kaleme almıştır. İbn Sîde eserin giriş kısmında el-Muḥkem’i yazdıktan sonra edip, şair, hatip ve yazarlara en uygununu seçme imkânı sağlamak üzere eş anlamlı kelimeleri bir araya getiren ve bunların nüanslarına temas eden bu sözlüğü kaleme almayı gerekli gördüğünü belirtmektedir (I, 10). Müellif sözlüğünün uzun giriş kısmında dilin (lugat) etimolojisi ve tanımı, dillerin doğuşuyla ilgili teorilerin değerlendirilmesi, kaynakları ile bunların eleştirisi gibi konuları ele almıştır (I, 2-15).
Eser “Kitâbü’l-İnsân, Kitâbü’n-Nisâ, Kitâbü’l-Ḫayl, Kitâbü’l-Ġarâʾiż ...” gibi on yedi bölüme, bunlar da farklı hacimlerde alt başlıklara (bab) ayrılmıştır. Bazı bablar bağımsız birer bölüm niteliğinde olduğu gibi bazıları da ana bölümle ilgisiz görünmektedir. Bununla birlikte her bölümde yer alan kelimeler aynı konu etrafında kümelendirildiğinden kitap geniş ölçüde müterâdif kelime ve deyimlerle bunlar arasındaki farkları kapsamaktadır.
el-Muḫaṣṣaṣ Asmaî, Ebû Ubeyde, Ebû Zeyd el-Ensârî, Ebû Ubeyd, Ferrâ, Ebû Hâtim es-Sicistânî, Nadr b. Şümeyl, Lihyânî, İbnü’l-A‘râbî, Sa‘leb, İbnü’s-Sikkît, İbn Kuteybe, Müberred, Kürâünneml, Ebû Hanîfe ed-Dîneverî gibi kadim dil ve sözlük âlimlerinin, çoğu tek konuya ayrılmış sözlük risâleleri olan eserlerini ihtiva ettiği gibi Ebû Ali el-Fârisî, Sîrâfî, İbnü’s-Serrâc, Rummânî ve İbn Cinnî’nin konuyla ilgili eserleri, Sîbeveyhi’nin el-Kitâb’ı, Muhammed b. Kāsım el-Enbârî’nin Kitâbü’z-Zâhir’i ile Halîl b. Ahmed’in Kitâbü’l-ʿAyn, İbn Düreyd’in el-Cemhere, Ebû Ali el-Kālî’nin el-Bâriʿ adlı sözlükleri de onun temel kaynaklarını teşkil eder (el-Muḫaṣṣaṣ, I, 11-14). Bunun yanında kitapta müellife ait sarf ve nahve dair görüşlere de yer verilmiştir.
el-Muḫaṣṣaṣ, Tâhâ b. Mahmûd’un başkanlığında Muhammed Mahmûd et-Türküzî eş-Şinkītî ve Muhammed Abduh’un da içinde bulunduğu bir heyetin tashihiyle beş cilt (on yedi cüz) halinde basılmış (Kahire 1316-1321), Muhammed et-Tâlibî (Tunus 1375/1956) ve Abdüsselâm Muhammed Hârûn (Kahire 1389/1969; geliştirilmiş 2. baskı, Beyrut 1411/1991) eserin değişik indekslerini hazırlamıştır.
BİBLİYOGRAFYA
İbn Sîde, el-Muḫaṣṣaṣ, Beyrut, ts. (Dârü’l-fikr).
Sâid el-Endelüsî, Ṭabaḳātü’l-ümem (nşr. L. Şeyho), Beyrut 1916, s. 77.
Brockelmann, GAL, I, 376; Suppl., I, 542.
Muhammed et-Tâlibî, el-Muḫaṣṣaṣ li’bn Sîde, Tunus 1956, bk. Mukaddime.
a.mlf., “Ibn Sīda”, EI2 (İng.), III, 940.
J. A. Haywood, “Ibn Sīda (d. 458/1066): The Greatest Andalusian Lexicographer”, Actas, Madrid 1964, s. 309-316.
Elbîr Habîb Mutlak, el-Ḥareketü’l-luġaviyye fi’l-Endelüs, Beyrut 1967, s. 351-382.
R. Hamzoui, “Importance du ‘Muḫaṣṣaṣ’ d’Ibn Sīda dans la lexicographie arabe moderne”, Actas del II Coloquio Hispano-Tunecino de estudios históricos, Madrid 1973, s. 215-233.
Abdülkerîm en-Naîmî, İbn Sîde, Bağdad 1984, tür.yer.
Sâlihiyye, el-Muʿcemü’ş-şâmil, III, 242-243.
D. Cabanelas, “El-Mujaṣṣaṣ de Ibn Sıda de Murcia”, Miscelánea de estudios árabes y hebraicos, X, Granada 1961, s. 7-36.
Mahmûd İbrâhim er-Rıdvânî, “Mâ lem yünşer mine’l-Muḫaṣṣaṣ li’bn Sīde”, MMMA (Kahire), XLV/1 (1422/2001), s. 49-125.
