el-MUKNİ‘

İslâm âlimleri, Hz. Osman’ın yazdırdığı ilk mushaflar arasındaki bazı farklılıklar ve aynı mushafta mükerrer olarak geçen bazı kelimelerin değişik imlâ ile yazılmış olması gibi sebeplerle bunların imlâ özellikleri (resmü’l-mesâhif) üzerinde durmuş, II. (VIII.) yüzyılın başlarından itibaren konuyla ilgili çalışmalar yapılmıştır. Yedi kıraat imamlarından İbn Âmir Yahsubî, Ali b. Hamza el-Kisâî, Halef b. Hişâm, Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm, Ebû Hâtim es-Sicistânî ve Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ bu alanda eser veren ilk müelliflerdendir. Ebû Amr ed-Dânî’nin tam adı el-Muḳniʿ fî maʿrifeti mersûmi meṣâḥifi ehli’l-emṣâr olan çalışmasıyla bu konu zirveye ulaşmıştır. Müellif, el-Muḳniʿde resm-i hatla ilgili daha geniş bir çalışması olduğundan söz ediyorsa da (s. 30) bu eserinin günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmemektedir. Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed el-Harrâz’ın da Dânî’nin el-Muḳniʿ adlı iki eseri bulunduğunu söylediği belirtilmiştir (Gānim Kaddûrî el-Hamed, s. 174).

Dânî eserin mukaddimesinde Medine, Mekke, Kûfe, Basra, Şam ve Irak’ın diğer şehirlerindeki ilk mushaflarla Hz. Osman’ın “imam” diye adlandırılan özel mushafı ve bu mushaftan istinsah edilerek Kûfe, Basra ve Şam’a gönderilen nüshalarla ilgili olarak hocalarından dinlediği rivayetlere bu çalışmasında yer vereceğini söylemiş, ezberlenmesi kolay olsun diye açıklamalara girmeyeceğini ifade etmiştir. Müellif konuları yirmi bir bölümde (bab) ele almış, bazı bölümleri alt başlıklara (fasıl) ayırarak incelemiş, rivayete dayalı pek çok bilgi yanında Gāzî b. Kays’ın Kitâbü Hicâʾi’s-sünne adlı eserinden de yararlanmıştır. İlk bölümde Kur’ân-ı Kerîm’in cem‘i, mushaf haline getirilişi, kaç nüsha olarak çoğaltıldığı ve nerelere gönderildiği gibi konulara yer verilmiş, daha sonraki bölümlerde sırasıyla ihtisar için elif, yâ ve “vâv”ın hazfedilmesiyle yazılan kelimeler (مساكين، إذا دعاني، ويمحو الله yerine مسكين، إذا دعان، ويمح الله gibi), bir mânaya delâlet etmek üzere elif ilâve edilerek yazılanlar (Ahzâb sûresindeki [33/10, 66, 67] الظنون، الرسول، السبيل kelimelerinin الظُّنُونَا، الرَّسُولَا، السَّبِيلَا şeklinde yazılması gibi), fazla olarak veya bir mânaya işaret için yâ harfi eklenenler (أفإن مات yerine أفايِن مات gibi), ihtisar olsun diye iki “yâ”dan birinin hazfedildiği kelimeler (النبيين yerine النبين gibi), hemze yerine yâ ile yazılanlar (أئنكم yerine أينكم gibi), vâv ilâve edilerek yazılan kelimeler (أولئك، أولي، سأوريكم gibi), hemze sebebiyle vâv ile yazılanlar (نَبَؤُا الذين، يَتَفَيَؤُا gibi), hemzenin yazılışıyla ilgili kurallar, elif yerine yâ ile yazılan kelimeler (المَوْتَى المَرْضَى، طُوبَى gibi), vâv yerine yâ ile yazılanlar (دَحَيها، والضُحَى، ما زكّى gibi), iki “lâm”dan birinin hazfedilmesiyle yazılanlar (الذي، التي gibi), tek lafız gibi okunduğu halde aslına uygun olarak ayrı yazılanlar (من ما، في ما gibi), kelimenin müennes olduğunu gösteren “hâ”ların açık tâ ile yazıldığı kelimeler (نعمت الله، سُنت الأولين، رَحمت الله gibi), ilk mushafların hepsinde Kur’ân-ı Kerîm’in başından sonuna kadar aynı imlâ ile yazılan kelimeler, ilk mushaflar arasında hazif ve ispat konusunda farklı yazılanlar, Iraklılar’a ait mushaflarda aynı imlâ ile yazılan kelimeler, Hz. Osman’a ait nüshadan istinsah edilen Hicaz, Irak ve Şam mushafları arasında mevcut farklılıklar sûrelerine işaret edilerek belirtilmiş, son olarak Hz. Osman’ın çeşitli merkezlere gönderdiği mushaflar arasındaki farklılıkların sebepleri açıklanmıştır.

Daha sonra telif edilen konuyla ilgili hemen bütün çalışmaların değişmez kaynağı olan el-Muḳniʿ, Kāsım b. Fîrruh eş-Şâtıbî tarafından ʿAḳīletü etrâbi’l-ḳaṣâʾid fî esne’l-maḳāṣıd adıyla manzum hale getirilmiş, bu kasîde-i râiyyesinde Şâtıbî, Dânî’nin eserine altı kelimenin imlâsıyla ilgili bilgi eklemiştir. Çeşitli baskıları yapılan (Kahire 1282, 1329; Mecmuʿa fî ḳırâʾât içinde, Kahire 1302, 1308) ve Hüseyin Rizevî tarafından Akīletü etrâbi’l-kasâid fî esne’l-makāsıd Tercümesi adıyla Türkçe’ye çevrilen (İÜ Ktp., TY, nr. 5868) eser üzerine birçok şerh yazılmıştır. 1. Alemüddin es-Sehâvî, Kitâbü’l-Vesîle ilâ keşfi’l-ʿAḳīle (nşr. Muhammed el-İdrîsî, Riyad 1424/2003). Eseri ayrıca Tallâl Ahmed Alî Dîn, Medine el-Câmiatü’l-İslâmiyye’de yüksek lisans tezi olarak neşre hazırlamıştır (1415/1994). 2. Ebû Bekir b. Abdülganî el-Lebîb, ed-Dürretü’ṣ-ṣaḳīle fî şerḥi ebyâti’l-ʿAḳīle. Rabat Muhammed el-Hâmis Üniversitesi’nde Abdülâli Ayt Za‘bûl tarafından yüksek lisans tezi olarak neşre hazırlanmıştır (1412/1992). 3. Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed el-Merdâvî el-Makdisî, el-Müfîd fî şerḥi’l-Ḳaṣîd (Şerḥu’l-Ḳaṣîdeti’r-Râʾiyye) (Âtıf Efendi Ktp., nr. 29; Süleymaniye Ktp., Reşid Efendi, nr. 1255). 4. Burhâneddin el-Ca‘berî, Cemîletü erbâbi’l-merâṣıd fî şerḥi ʿAḳīleti etrâbi’l-ḳaṣâʾid (Süleymaniye Ktp., Reşid Efendi, nr. 1255, Kadızâde Mehmed, nr. 7). Rabat’ta Mustafa el-Bahyâvî tarafından tez çalışması olarak neşre hazırlanmıştır (1410/1990). 5. İbnü’l-Kāsıh, Telḥîṣü’l-fevâʾid ve taḳrîbü’l-mütebâʿid ʿAḳīleti etrâbi’l-ḳaṣâʾid (nşr. Abdülfettâh el-Kādî, Kahire 1368/1949, 2004). 6. Ali el-Kārî, el-Hibâtü’s-seniyyeti’l-ʿaliyye ʿalâ ebyâti’ş-Şâṭıbiyye er-Râʾiyye (Âtıf Efendi Ktp., nr. 38). Ümmülkurâ Üniversitesi’nde Abdurrahman es-Südeys tarafından tez olarak neşre hazırlanmıştır (1421/2000). 7. Mûsâ Cârullah, Şerḥu ʿAḳīleti etrâbi’l-ḳaṣâʾid (Kazan 1908).

Mısır şeyhülkurrâsı Muhammed Ali Halef el-Hüseynî tarafından yazılan ve 1342’den (1923-24) itibaren -Hz. Osman’ın mushaflarının imlâsına uygunluğu görüşüyle- Kahire’de ve diğer bazı İslâm ülkelerinde basımı sürdürülen mushaf nüshalarının imlâsının belirlenmesinde İbn Ebû Dâvûd’un Kitâbü’l-Meṣâḥif’i ile birlikte esas alınan iki kaynaktan biri olan el-Muḳniʿde müellifin kadim bazı mushaflar için “gördüm, buldum, inceledim” gibi ifadeler kullanması (meselâ bk. s. 25, 53, 54, 55, 56, 63, 65) eserin önemini arttırmaktadır.

el-Muḳniʿ ile ilk defa Fransız şarkiyatçısı Silvestre de Sacy ilgilenmiş ve son bölümünü Fransızca’ya çevirmiştir (“Traité sur l’orthographe primitive de l’Alcoran by Abou Amrou Othman ben Saīd ben Othman Mokri”, Notices et extraits des manuscrits de la Bibliothèque Nationale, VIII [Paris 1810], s. 290-332). Otto Pretzl, eseri Kitâbü’l-Muḳniʿ fî resmi meṣâḥifi’l-emṣâr maʿa Kitâbi’n-Naḳṭ adıyla müellifin Kitâbü’n-Naḳṭ ve’ş-şekl adlı risâlesiyle birlikte yayımlamış (İstanbul 1932), daha sonra da Muhammed Ahmed Dehmân el-Muḳniʿ fî maʿrifeti mersûmi meṣâḥifi ehli’l-emṣâr maʿa Kitâbi’n-Naḳṭ (Dımaşk 1359/1940, 1403/1983) ve Muhammed Sâdık Kamhâvî el-Muḳniʿ fî resmi meṣâḥifi’l-emṣâr maʿa Kitâbi’n-Naḳṭ (Kahire 1978) ismiyle neşretmiştir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan 31. cildinde, 138-139 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.