en-NEŞR

Tam adı en-Neşr fi’l-ḳırâʾâti’l-ʿaşr’dır (Neşrü’l-ḳırâʾâti’l-ʿaşr, en-Neşrü’l-kebîr). Yıldırım Bayezid’in daveti üzerine 798’de (1396) Bursa’ya giden İbnü’l-Cezerî, kitabının sonunda verdiği bilgiye göre (II, 469) eserini 799 yılının Rebîülevvel ayında (Aralık 1396) kaleme almaya başlamış, aynı yılın zilhicce ayında (Eylül 1397) tamamlamıştır. Müellif en-Neşr’i yazmasında, insanların kırâat-i seb‘aya göre düzenlenen et-Teysîr ve eş-Şâṭıbiyye’nin dışında kalan kıraatleri Kur’an’dan saymamalarının etkili olduğunu belirtir. Bu sebeple yedi kıraat dışındaki sahih okuyuşları da içine alacak şekilde yedi imamın yanında üç imamın okuyuşlarını da aldığını, her imamın iki râvisini, her râvinin iki tarikini ve her tarikin Doğu-Batı ve Mısır-Irak olmak üzere diğer iki tarikini gösterdiğini ifade eder; ardından imamları, râvilerini ve tarikleri tanıtır (I, 54-55). Kitabın isminden tevriye yaparak eserinin on kıraati yaydığını (neşrü’l-aşr) ve kıraat ilminin en-Neşr ile diri olduğunu (hayyün bi’n-Neşr) bildirir.

İbnü’l-Cezerî kitabında rivayette bulunduğu kaynakları senedleriyle birlikte zikretmiştir. Bunlar arasında Ebû Amr ed-Dânî’nin et-Teysîr ile Câmiʿu’l-beyân fi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿ, İsmâil b. Halef el-Ensârî’nin el-ʿUnvân, Kāsım b. Fîrruh eş-Şâtıbî’nin Ḥırzü’l-emânî ve vechü’t-tehânî, Mekkî b. Ebû Tâlib’in et-Tebṣıra, Ebü’t-Tayyib İbn Galbûn’un et-Teẕkire, Alemüddin es-Sehâvî’nin Cemâlü’l-ḳurrâʾ ve kemâlü’l-iḳrâʾ, Mübârek b. Hasan eş-Şehrezûrî’nin el-Miṣbâḥ fi’l-ḳırâʾâti’l-ʿaşr ve Ebü’l-İz Muhammed b. Hüseyin el-Kalânisî’nin el-İrşâd fi’l-ʿaşr adlı eserleri kaydedilebilir (diğerleri için bk. en-Neşr, I, 58-98). Kıraat ilmiyle ilgili hemen her konuya yer verilen eserin ilk bölümünde Kur’an’ı öğrenmenin ve okumanın faziletine dair rivayetler aktarılmış, Kur’an ve mushaf tarihine kısaca temas edildikten sonra sahih kıraatin şartları üzerinde durulmuş, bu konuda çalışma yapanların görüşleri nakledilmiştir. Şâz kıraatlere ve bunların namazda okunmasına da değinen İbnü’l-Cezerî yedi harf ve bunun kıraat ilmiyle ilgisine geniş yer ayırmıştır. Bu arada namazlarda kıraatin Arapça dışında bir dille câiz olup olmayacağı hususunu da irdelemiş, ardından kıraat farklılığının sebeplerini araştırmıştır (I, 1-54). Daha sonra okuduğu kitapları ve bunlara dair senedleri ayrıntılı biçimde vermiş (I, 58-98), kıraat imamlarının biyografilerini, kendisinin onlara ulaşan silsilesini, bu imamların râvilerini ve tariklerini kaydetmiştir (I, 99-192). Ardından kıraat meselelerine giren müellif harf, mehâricü’l-hurûf, harflerin sıfatları, vakf ve ibtidâ, med konularını işlemiş, hemze konusunu da bütün yönleriyle ele almıştır (I, 362-491). Kitabın II. cildi idgam ile başlar. Burada kıraat ve tecvid ilimlerinin önemli bahisleri ele alınarak kıraat imamlarının tercihleri gösterilmiş (1-206), genel nitelikteki konulardan sonra imamların okuma tercihleri sûrelere göre anlatılmış (206-405), eserin sonunda Kur’an okurken tekbir getirme, Fâtiha’nın namazlarda okunması ve hatim yapma konularına yer verilmiştir (405-469).

Yazıldığı tarihten itibaren büyük itibar görerek bir bakıma Dânî’nin et-Teysîr’inin yerini alan ve çok sayıda yazma nüshası bulunan eser ilk defa Muhammed Ahmed Dehmân tarafından neşredilmiş (I-II, Dımaşk 1345), ancak Ali Muhammed ed-Dabbâ‘ın neşri daha çok yaygınlık kazanmıştır (I-II, Kahire, ts., 1976; Beyrut 1940, 1985). en-Neşr üzerine bazı ihtisar çalışmaları yapılmış olup bunların en meşhuru müellife ait Taḳrîbü’n-Neşr fi’l-ḳırâʾâti’l-ʿaşr’dır (et-Taḳrîb fî muḫtaṣari’n-Neşr; Muḫtaṣarü’n-Neşr fi’l-ḳırâʾâti’l-ʿaşr; en-Neşrü’ṣ-ṣaġīr). Bursa’da 10 Muharrem 804’te (20 Ağustos 1401) tamamlanan ve on imamın kıraatinin ikişer râvisi, her râvinin ikişer tariki ve her iki tarikin yine ikişer tariki şeklinde ele alınan eseri İbrâhim Atve İvaz yayımlamıştır (Kahire 1381/1961, 1412/1992). Ebü’l-Fazl İbnü’ş-Şıhne el-Halebî (Ebü’l-Kāsım Muhammed b. Muhammed b. Ali en-Nüveyrî, neşredenin girişi, I, 15) ve Mustafa İzmîrî de (Muḫtaṣarü’n-Neşr fi’l-ḳırâʾâti’l-ʿaşr, Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 66/1) eseri ihtisar etmiştir. İzmîrî’nin Taḥrîrü’n-Neşr min ṭarîḳı’l-ʿaşr adlı diğer bir kitabı (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 7715/1) en-Neşr üzerine yapılmış bir nevi tahrîc çalışmasıdır (bk. İZMÎRÎ, Mustafa).

İbnü’l-Cezerî, onlu sistemi yaygınlaştırmak için yedili sistemde yapıldığı gibi en-Neşr’de verilen temel bilgileri manzum hale getirerek Ṭayyibetü’n-Neşr fi’l-ḳırâʾâti’l-ʿaşr’ı meydana getirmiştir. 799 (1397) yılında kaleme alınan eser 1019 beyit olup 434 beyit usule, geri kalanları ferşü’l-hurûf ve tekbire dairdir. Çeşitli kütüphanelerde pek çok nüshası bulunan ve muhtelif baskıları olan (nşr. Hasan et-Tûhî, Kahire 1282, 1302 [mecmua içinde, taş baskı], 1307, 1308; nşr. Ali Muhammed ed-Dabbâ‘, Kahire 1354/1935 [İtḥâfü’l-berere fi’l-ḳırâʾât ve’r-resm ve’l-ây ve’t-tecvîd adlı mecmua içinde, s. 168-263]) Ṭayyibetü’n-Neşr üzerine yapılan şerhlerden bazıları şunlardır: Müellifin oğlu Ebû Bekir Ahmed, Şerḥu Ṭayyibeti’n-Neşr fi’l-ḳırâʾâti’l-ʿaşr (nşr. Ali Muhammed ed-Dabbâ‘, Kahire 1950; nşr. Enes Mihre, Beyrut 1418/1997); Ebü’l-Kāsım Muhammed b. Muhammed en-Nüveyrî, Şerḥu Ṭayyibeti’n-Neşr fi’l-ḳırâʾâti’l-ʿaşr (bk. bibl.); Mûsâ Cârullah, Şerḥu Ṭayyibeti’n-Neşr fi’l-ʿaşr (Kazan 1912). Muhammed Sâlim Muhaysin, Ṭayyibetü’n-Neşr’i esas alarak Ezher’deki kıraat talebeleri için el-Müheẕẕeb fi’l-ḳırâʾâti’l-ʿaşr ve tevcîhuhâ min ṭarîḳı Ṭayyibeti’n-Neşr adıyla bir çalışma yapmıştır (I-II, Kahire 1969). Ali Osman Yüksel, İbn Cezerî ve Tayyibetü’n-Neşr adlı doktora tezinde (İstanbul 1996) Kur’an tarihine ve kıraat ilmine genel bir bakış yapmış, İbnü’l-Cezerî’nin hayatını ve eserlerini incelemiş, Ṭayyibetü’n-Neşr’in baştan itibaren 432 beytinin Türkçe’ye tercüme ve izahını yapmıştır (diğer şerhler ve çalışmalar için bk. Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1118; Îżâḥu’l-meknûn, II, 89; Brockelmann, II, 260; Ali Osman Yüksel, s. 251-252).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2007 yılında İstanbul’da basılan 33. cildinde, 19-20 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.