ESEDÎ, Muhammed b. Muhammed

Kaynaklarda hayatına dair bilgi yoktur. Hakkında bilinen tek şey, et-Teysîr ve’l-iʿtibâr adlı eserini 5 Ramazan 854’te (12 Ekim 1450) tamamladığıdır. Muhammed Kürd Ali, onun İbn Haldûn’dan sonra umran (toplum hayatı ve teşkilâtlanma) ve tarih felsefesi konusunda fikir üreten yegâne şahsiyet olduğunu söyler.

Eserleri. Muhammed el-Esedî, Memlükler’in ekonomik ve sosyal huzursuzluklar içinde bulunduğu IX. (XV.) yüzyılda ülkeyi bunalımdan kurtarmak için takip edilmesi gereken hususlara dair siyâsetnâme tarzında iki eser kaleme almış olup bunlardan et-Teysîr ve’l-iʿtibâr ve’t-taḥrîr ve’l-iḫtibâr fîmâ yecibü min ḥüsni’t-tedbîr ve’n-naṣîḥati fi’t-taṣarruf ve’l-iḫtiyâr adını taşıyan kitap günümüze ulaşmıştır. Esedî, Memlük Sultanı el-Melikü’z-Zâhir Seyfeddin Çakmak zamanında sır kâtibi ve Dîvân-ı İnşâ sahibine takdim edildiği anlaşılan bu kitabında İslâm inanç ve esaslarına dayanan bir devlet reformu sunmaktadır. Ele aldığı konular bakımından Kâtib Çelebi’nin Düstûrü’l-amel li-ıslâhi’l-halel, Âlî Mustafa Efendi’nin Nushatü’s-selâtîn ve Koçi Bey’in Risâle’sine benzeyen eserin birinci bölümünde müellif hangi türden olursa olsun tahrip etme fikrine karşı çıkmakta, İslâm’da tahribe sadece savaş sırasında ve müslümanların galibiyetine vesile olacaksa sınırlı bir şekilde izin verildiğini belirtmektedir. Toprak rejiminin yetersizliğini, sulama tesislerinin ihmal edilmesini, devletin bedevî saldırılarına karşı taşra halkını korumada âciz kalmasını, mahallî yöneticilerin baskı ve sömürülerini, bunların diğer yöneticiler tarafından himaye edilmesini çöküşü hazırlayan sebepler arasında sayar.

İkinci bölümde devlet adamlarının ahlâk ve eğitimi üzerinde durulur. Bunların yönetimde Kur’an ve Sünnet’i esas alarak müslüman halkın saadet ve refahı için çalışmalarını tavsiye eden müellif ülkenin başlıca gelir kaynağı olan tarımın ihmal edildiğini, yeni su kanalları açılmadığı gibi eskilerin de onarılmadığını, nüfuzlu kişilerin iltiması yüzünden adaletin gerçekleşmediğini söyleyerek halkın şikâyetlerini dile getirir.

Üçüncü bölümde ekonomik ve sosyal olaylara ağırlık veren Esedî özellikle sikke ve tartı aletlerinde yapılan suistimaller üzerinde durur; bunların Memlükler yönetimindeki Mısır’ın ekonomik yapısını sarsan iki önemli faktör olduğunu söyler. Bunun için para reformuyla ilgili taslağında darphânenin çok sıkı bir şekilde denetlenmesini ister. Sosyal huzursuzluklara sebep olan hayat pahalılığının da özellikle temel gıda maddelerindeki ticarî faaliyetlerin sadece devlet adamlarının himayesine mazhar bazı kişilerin tekeline bırakılmasından kaynaklandığını belirtir. Müellif, bu usulsüzlüklerin ortadan kaldırılması için hiç kimseye imtiyaz tanınmaması, güvenilir bir merkezî idarenin kurulması, suistimalde bulunanların görevden alınarak cezalandırılması gerektiğini söyler ve konuyla ilgili tekliflerini ayrıntılı bir şekilde anlatır.

Dördüncü bölümde ise bunları gerçekleştirecek, tebaanın mutluluğunu kendi şahsî menfaatlerinin üstünde tutacak müslüman bir hükümdarda bulunması gereken meziyet ve vasıflar üzerinde durulur. Müellif nüshası Kahire’de el-Hizânetü’t-Teymûriyye’de bulunan (İctimâ, nr. 77) et-Teysîr ve’l-iʿtibâr Abdülkādir Tuleymât tarafından yayımlanmıştır (Kahire 1968).

Esedî’nin, yine siyâsetnâme tarzında bir eser olduğu anlaşılan Levâmiʿu’l-envâr ve meṭâliʿu’l-esrâr fi’n-naṣîḥati‘t-tâmme li-meṣâliḥi’l-ḫâṣṣa ve’l-ʿâmme adlı eseri hakkında yeterli bilgi bulunmamaktadır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1995 yılında İstanbul’da basılan 11. cildinde, 369-370 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.