et-TUHFETÜ’z-ZEKİYYE

Mısır ve Suriye’de Türkler’in kurduğu Memlük Devleti’nde yönetici sınıf Türk olduğundan Arap dil âlimleri bu sınıfın dilini öğrenmek ve öğretmek için iki dilli sözlük-dil bilgisi niteliğinde eserler kaleme almışlardır. Bunların yanı sıra bölgede yetişen Türk âlimleri de Araplar’a Türkçe’yi öğretmek amacıyla aynı usulle Kıpçak Türkçesi’nin söz varlığını ve dil bilgisi kurallarını anlatan eserler yazmışlardır. Memlük Kıpçakçası’nı ele alan en eski eser Ebû Hayyân el-Endelüsî’nin 712’de (1312) tamamladığı Kitâbü’l-İdrâk li-lisâni’l-Etrâk’tir. İkinci önemli eser yazarı ve yazılış tarihi kesin olarak bilinmeyen et-Tuhfetü’z-zekiyye fi’l-lugati’t-Türkiyye’dir. T. Halasi-Kun’a göre eserin müellifi, Memlük Devleti’nde kâtip olup Mısır ve Suriye’de görev yaptıktan sonra 1363 yılında Dımaşk’ta ölen, Ebû Hayyân’ın Doğu Kıpçak kökenli öğrencisi Selâhaddin Halîl b. Aybeg es-Safedî’dir. Bilinen tek yazma nüshası Beyazıt Devlet Kütüphanesi’ndedir (Veliyyüddin Efendi, nr. 3092). Türk Dil Kurumu Kütüphanesi’ndeki, Kilisli Rifat (Bilge) tarafından istinsah edilen nüshası da doksan bir varak olan bu yazmaya dayanmaktadır. Türk Dil Kurumu Kütüphanesi Yazma Eserler Kataloğu’nda kitap, yanlışlıkla Şerefeddin Ebû Hayyân Muhammed b. Yûsuf b. Yûsuf el-Endelüsî’ye nisbet edilmektedir.

Müellif eserin başlarında çalışmasını Kıpçak Türkçesi’ne dayandırdığını, ancak bazan Türkmenler’in dilinden de örnekler kaydettiğini belirtmekte ve Kıpçak Türkçesi’nde kullanılan harflerin/seslerin sayısı hakkında bilgi vermektedir. Bu arada, bir yerde (vr. 2^b) Ebû Hayyân el-Endelüsî’ye göndermede bulunmaktadır. Her iki sözlük tertip bakımından birbirine benzemektedir. Ancak Kitâbü’l-İdrâk’in sözlük bölümünde madde başları Türkçe olup karşılıkları Arapça’dır; et-Tuhfe’de ise madde başları Arapça’dır, karşılıkları Kıpçak Türkçesi’yle veya tarihî Türkmence olarak verilmiştir. et-Tuhfetü’z-zekiyye ile Kitâbü’l-İdrâk’in dil bilgisi bölümleri büyük ölçüde örtüşmektedir (Özyetgin, s. 57).

et-Tuhfetü’z-zekiyye iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölüm Arapça-Türkçe sözlüktür. Burada Arapça kelimeler ebced harfleri sırasına göre dizilmiş, her harfte önce isimler, ardından fiiller sıralanmıştır. Hemze kısmında da isimler ebced harfleri sırasına dizilmiş olmakla birlikte burada organ isimleri, at renkleri, at koşumu, yeryüzüyle ilgili kavramlar, yiyecekler gibi konu başlıkları yer almakta, fiillerin belirli geçmiş zamanları gösterilmektedir. Sözlük de ebced harflerine göre alfabetik düzenlenmiştir. Eserde yaklaşık 3500 Türkçe kelime yer almaktadır. Gramer bölümü çok kısa olup klasik Arap dil bilgisi ayırımına göre Kıpçak Türkçesi’nin isim ve fiille ilgili belli başlı konuları işlenmiştir.

et-Tuhfetü’z-zekiyye üzerine ilk çalışmayı 1902 yılında Şemseddin Sâmi gerçekleştirmiştir (Dağlıoğlu, s. 40, 58; Levend, s. 98). Agâh Sırrı Levend, Şemseddin Sâmi’nin yaptığı tercümenin müsvedde halinde 212 sayfadan oluştuğunu belirtir. Eseri bilim dünyasına ilk defa Şeyyad Hamza ile ilgili bir makalesinde M. Fuad Köprülü tanıtmıştır (bk. bibl.). İlk önemli araştırma ise Memlük Kıpçakçası üzerindeki çalışmalarıyla bilinen Ananiasz Zajaczkowski’ye aittir (“Note complementari sulla lessicografia arabo-turca nell’epoca dello Stato Mamelucco”, Annali, nuova serie, I, Roma 1940, s. 149-162). et-Tuhfetü’z-zekiyye’nin tıpkıbasımını T. Halasi-Kun gerçekleştirmiştir (La langue des Kiptchaks d’après un manuscrit arabe d’Istanboul; Partie II, Reproduction phototypique, Budapest 1942). Besim Atalay eseri Türkçe’ye çevirerek tıpkıbasımıyla birlikte yayımlamış (et-Tuhfetü’z-zekiyye fi’l-lugati’t-Türkiyye, İstanbul 1945), bu yayın için T. Halasi-Kun önemli iki eleştiri yazısı yazmıştır (bk. bibl.). Hüseyin Hüsameddin Yasar ve Abdullah Âtıf Tüzüner’in Türkçe çevirileriyle T. Halasi-Kun’un Fransızca ve İngilizce çevirileri henüz neşredilmemiştir. et-Tuhfetü’z-zekiyye’yi Özbekistan’da S. M. Muttalibov Özbekçe olarak yayımlamış (Attuxfatuz Zakiyatu Fillugatit Turkiya [Turkiy Til (Kipçok Tili) Xakida Hoyöb Tuxfa], Taşkent 1968), bu yayını A. Şükürli değerlendirmiştir (bk. bibl.). Eser üzerinde diğer bir araştırma E. I. Fazılov tarafından yapılmıştır (“Zameèanija o Rukopisi i Jazyke At Tuxfa”, Turcologica K Semidesjatiletiju akademika A. N. Kononova, Leningrad 1976). Tuhfe E. I. Fazılov ve M. T. Zijaevoj tarafından Rusça neşredilmiştir (İzyskannyj Dar Tjurkskomu Jazyku [Grammatičeskij, traktat XIV v. Na arabskom Jazyke], Taşkent 1978, E. I. Fazglov ile birlikte). Bu çalışmada eser hakkında geniş bilgi verildikten sonra Rus gramercilik anlayışına göre eserin söz varlığı ve dil bilgisi özellikleri ayrıntılı biçimde incelenmiştir. Gülhan Türk, et-Tuḥfetü’z-Zekiyye fi’l-Luġati’t-Türkiyye Üzerine Bir Dil İncelemesi adıyla yüksek lisans tezi yapmıştır (2006, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2012 yılında İstanbul’da basılan 41. cildinde, 359-360 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.