TÛKĀN, Kadrî Hâfız

Filistin’in Nablus şehrinde doğdu. Erkek ve kadın birçok âlim ve şair yetiştiren bir aile ortamında yetişti. Babası Hâfız b. Abdullah Tûkān önde gelen siyasetçilerdendi. Kadrî Hâfız ilk ve orta öğrenimini Nablus’taki Medresetü’n-necâh’ta tamamladıktan sonra girdiği Beyrut Amerikan Üniversitesi Matematik İlimleri Bölümü’nden mezun oldu (1929). Ardından Nablus’a dönerek Medresetü’n-necâh’ta matematik dersi verdi. 1941’de Külliyyetü’n-necâh adını alarak koleje dönüştürülen bu okulun müdürü Abdüllatîf el-Habbâl’in görevden ayrılmasından sonra okul müdürlüğüne getirildi (1950). Vefatına kadar yönetimini üstlendiği bu kurum onun çabalarıyla gelişerek 1977’de Necâh Üniversitesi’ne dönüştü. Hocaları ve öğrencileriyle Filistin halkının hak ve özgürlük davasında önemli rol oynayan bu kurumun mensubu olarak Tûkān çeşitli faaliyetlere, düzenlenen toplantılara ve gösterilere katılarak dikkat çekti. Bu sırada İngiliz manda yönetimi tarafından hapis ve sürgün cezalarına çarptırıldı. 1936’da Hufeyr ve Sarafend hapishanelerinde birçok Filistinli direnişçi ile birlikte dokuz ay tutuklu kaldı. 1948 Arap-İsrail savaşının ardından Nablus, Ürdün toprakları içinde kaldı ve aktif siyasete giren Tûkān Ürdün Parlamentosu’na Nablus’tan iki dönem milletvekili seçildi (1950, 1954). Daha sonra sekiz ay kadar Dışişleri bakanlığı yaptı (Temmuz 1964 - Şubat 1965). Bu arada matematik ve astronomi alanındaki çalışmalarını da sürdürdü. Çeşitli Arap ülkelerinde konferanslar verdi, uluslararası sempozyumlara katıldı.

Edebiyat, düşünce ve bilim alanlarında Filistin’de yetişen önemli şahsiyetlerden biri olan Tûkān çeşitli ülkelerde yayımlanan gazete ve dergilerde pek çok makale neşretti. Özellikle İslâm bilim tarihi sahasındaki çalışmalarıyla adını duyurdu. Mecmau’l-lugati’l-Arabiyye (Kahire), el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Arabî (Dımaşk), Meclisü’l-ittihâdi’l-ilmî (Kahire), Meclisü’l-bahsi’l-ilmî (Amman) yanında Avrupa ve Amerika’da matematikle alâkalı çeşitli kuruluşlara üye seçildi. 1955-1971 yıllarında Ürdün Bilim Komisyonu, 1961-1967 arasında Ürdün Neşir ve Tercüme Komisyonu başkanlıklarında bulundu. 1967’de Pakistan Pencap Üniversitesi tarafından kendisine fahrî doktora verildi. 1957’de birinci dereceden Ürdün İstiklâl madalyası, 1961’de Fas Devleti Üstün Derece Fikir Yeterlilik nişanı, 1964’te birinci dereceden Birleşik Arap Cumhuriyeti ve aynı yıl Ürdün Yıldızı madalyalarıyla taltif edildi. 26 Şubat 1971’de Beyrut’ta vefat eden Tûkān’ın naaşı Nablus’a götürülerek orada defnedildi.

Tûkān ilmî mesaisini bir taraftan müslümanların bilim tarihindeki hizmetlerini, bugünkü Batı biliminin gelişmesine olan katkılarını ortaya koymaya yoğunlaştırırken diğer taraftan İslâm dünyasının bugün içinde bulunduğu geri kalmışlıktan nasıl kurtulacağı konusunda fikirler geliştirmiştir. İslâm âlimlerinin katkısı olmasaydı Batı’da XIV. yüzyıldan itibaren gözlenen bilimsel gelişmenin VIII. yüzyıldaki mevcut seviyeden başlamak zorunda kalacağına dikkat çeken Tûkān, İslâm dünyasının yeniden harekete geçebilmesi için öncelikle hür düşünceyi sınırlayan taklit ruhundan, geçmişin kalıplarına körü körüne bağlılıktan kurtulması gerektiği üzerinde durur. Bu bakımdan nefis muhasebesi ve özeleştiriye dair Arapça literatürde Tûkān’ın yazıları önemli bir yer tutar. Bu çalışmalarında, kendi döneminin birçok Arap düşünürü gibi o da modernleşme süreci ve problemleriyle Arap dünyasının Batı’nın bilim, eğitim ve teknoloji konusundaki standardını elde edebilmesinin yollarını aramış, eserlerinin önemli bir kısmı bilim ve akıl konuları etrafında şekillenmiştir. Kitaplarından sadece Vaʿyü’l-müstaḳbel tamamen sosyal ve kültürel eleştiriye ayrılmıştır. Bu eserinde modern Arap toplumunun hastalıklarını tesbit ve analiz etmekte, bu vesileyle kendi çözümlerini ortaya koymaktadır. Ona göre bu hastalıkların en önde geleni istikbal bilincinin eksikliği olup bu da Araplar’ın kendi topraklarında başlarına gelen felâketlerin ve uluslararası alanda başarısızlıklarının başlıca sebeplerinden biridir. Bundan kurtulmak için öncelikle düşüncenin özgürleştirilmesi, bilimin ve bilimsel metodun benimsenip eğitimde uygulanması şarttır. Tûkān Filistin halkının haklarına ve özgürlüklerine kavuşması, Arap birliğinin kurulması için de siyasal ve entelektüel bir şahsiyet olarak hayatı boyunca mücadele etmiştir.

Eserleri: Nevâhin mecîde mine’s̱-s̱eḳāfeti’l-İslâmiyye (Kahire 1938, Abdülvehhâb Azzâm, Zekî Muhammed Hasan ve diğerleriyle birlikte), Türâs̱ü’l-ʿArabi’l-ʿilmî fi’r-riyâżiyyât ve’l-felek (Kahire 1941, 1954, 1963, 2008; Beyrut 1989, müellifin en önemli eseri olup İslâm dünyasında ve Batı ilim çevrelerinde büyük yankılar uyandırmış ve ünlü bilim tarihçisi G. A. L. Sarton, bu çalışmayla ilgili kaleme aldığı bir değerlendirme yazısında [ISIS, XXXVI/2, 1946, s. 140-142] müelliften övgüyle söz etmiştir), el-Kevnü’l-ʿacîb (Kahire 1943, 1962), el-ʿUyûn fi’l-ʿilm (Kahire 1945), Muḥâḍarâtü İbni’l-Heysem et-teẕkâriyye (Kahire 1945), el-Üslûbü’l-ʿİlmî ʿinde’l-ʿArab (Kahire 1946), Beyne’l-ʿilmi ve’l-edeb (Kudüs 1946, müellifin Filistin radyosunda yaptığı konuşmalarla bazı makalelerinden oluşmaktadır), Cemâlüddîn el-Efġānî: Ârâʾühû ve kifâḥuhû ve es̱eruhû fî nehḍati’ş-şarḳ (Kudüs 1947), Baʿde’n-Nekbe (Beyrut 1950), Vaʿyü’l-müstaḳbel (Beyrut 1950, 1953), Beyne’l-beḳāʾ ve’l-fenâʾ (Beyrut 1950; Kahire 1955), el-Ḫâlidûne’l-ʿArab (Beyrut 1954), el-ʿUlûm ʿinde’l-ʿArab (Kahire 1956, 1960; Nablus 1983), el-ʿUlûm ʿinde’l-ʿArab ve’l-müslimîn (Kahire 1956; Beyrut 1983), İbn Ḥamza ve’t-temhîd ile’l-luġaritmât (Kahire 1958), Maḳāmü’l-ʿaḳl ʿinde’l-ʿArab (Kahire 1960), er-Rûḥu’l-ʿilmiyye ʿinde’l-ʿArab ve’l-müslimîn (Kahire 1962), Neşâṭü’l-ʿArabi’l-ʿilmî fî miʾeti sene (Beyrut 1963, başkalarıyla birlikte), Ḥayeviyyetü’l-ʿaḳli’l-ʿArabî fî naḳdi’l-fikri’l-Yûnânî (Kahire 1966), Ebü’r-Reyḥân el-Bîrûnî (Kahire 1966), el-ʿİlm maʿa’l-ḥayât (Beyrut 1970), ʿUlemâʾü’l-ʿArab ve mâ aʿṭûhû li’l-ḥaḍâre (Riyad, ts., Menşûrâtü’l-Fâhıriyye), Târîḫu ʿilmi’l-cebr fi’l-ʿâlemi’l-ʿArabî (Küveyt 1986).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 611-612 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.