EVLÂDÜ’n-NÂS

Bazı Memlük kaynaklarında “ebnâü’n-nâs” olarak da geçen bu tabir, Eyyûbîler’den sonra Mısır’da hüküm süren Memlük emîrlerinin ikinci neslinden itibaren Mısır ve Suriye’de ortaya çıkmıştır. Memlük geleneğinde toplumun en üst tabakasını gayri müslim bir anne babanın çocuğu olarak doğan, çocukluk çağında iken esir alınan, köle olarak büyüyen, İslâmlaştırılan, askerî eğitimlerini tamamladıktan sonra âzat edilen ve Arapça bir isim taşımayanlar oluşturuyordu. Ancak Memlük emîrlerinin çocukları tamamen farklı bir statüde idi. Bunlar Memlük Sultanlığı’nın toprakları içinde hür ve müslüman bir anne babanın çocuğu olarak doğmuşlardı ve Arap ismi taşıyorlardı. Babaları ve dedelerinin geçtikleri merhalelerden geçmemişler, dolayısıyla onların ulaştıkları derecelere de ulaşamamışlardı. Bu sebeple Memlük geleneğinin daha aşağı sosyal tabakası olan “halka” sınıfına dahildi, fakat halkanın en üst grubunu oluşturuyorlardı. Bundan dolayı onlara “asil halkın çocukları” anlamında evlâdü’n-nâs denilmiştir.

Evlâdü’n-nâs babalarının makam ve mevkilerini tevarüs edemiyordu. Bunlar nizamî orduyu teşkil eden “el-memâlîkü’s-sultâniyye” (kapıkulu askeri, muhafız alayı), “ecnâdü’l-halka” (iktâlı askerler) ve “memâlîkü’l-ümerâ” (emîrlerin muhafız kıtaları) gibi üç sınıfın yanında sadece savaş zamanında orduya alınan ihtiyat kuvvetlerini teşkil ediyordu. Evlâdü’n-nâsa tâviz olarak bir timar veya yıllık maktû bir ücret verilirdi. Bunlar başlangıçta savaş olmadığı zamanlarda da ücret alıyorlardı. Fakat halkanın prestijinin sarsılmasına paralel olarak evlâdü’n-nâsın prestiji de sarsıldı, ücretleri azaldı. Askerî imtiyazlarını kaybettiler ve belli bir para cezası (bedîl) karşılığı askerî seferlerden muaf tutuldular. Memlükler’in son yıllarında halka tabirinin yerini evlâdü’n-nâs tabiri aldı. Evlâdü’n-nâsın büyük bir bölümü orduda onbaşı (emîr-i aşere) ve kırkbaşıdan (emîr-i tablhâne) daha yüksek rütbelere gelemediği gibi idarî hayatta da önemli mevki ve makamlara gelemezdi. Ancak Sultan el-Melikü’n-Nâsır Hasan b. Muhammed b. Kalavun devrinde (1347-1351) bir istisna olarak bunlar üst makamlara getirilmiş ve emirlik unvanları almışlardı. Kaynaklar bu dönemde Mısır’da evlâdü’n-nâstan sekiz emîrin bulunduğunu belirtir. Evlâdü’n-nâsın emirlik makamına getirilmesinin sebebi, kendilerinden bir tehlike gelmemesi için daima sultanın gözetimi altında bulunmalarını sağlamaktı.

el-Melikü’n-Nâsır Hasan’dan sonra yeğeni el-Melikü’l-Eşref Şa‘bân b. Hüseyin de (1363-1376) evlâdü’n-nâsı yüksek makamlarda istihdam etmek istemiş, ancak saltanatı pek uzun sürmemişti. Böylece evlâdü’n-nâs idarî sistemdeki yüksek makamlardan tedrîcen uzaklaştırılmıştı.

Evlâdü’n-nâsın sayısı zamanla çok artmış ve bunlar yeni bir sosyal ve idarî yapılanma içerisine dahil edilmiştir. Savaşmaya gücü yetenler ecnâdü’l-halka denilen yardımcı kuvvetler içerisinde yer alırken bunun dışında kalanlar “a‘yânü evlâdi’n-nâs” adıyla anılan sınıfa dahildi ve bunlar hafif işlerde istihdam edilerek maaş alırlardı.

Ecnâdü’l-halkaya dahil olan evlâdü’n-nâs devletin iç ve dış seferlerine katılır, kalelerin korunmasında görev yapar ve bu hizmetleri karşılığında maaş ve erzak alırlardı. Bunların içinden emirlik derecesine ulaşan az sayıda kişiye ise uygun mukātaalar verilirdi. İbn İyâs’ın verdiği bilgiye göre XVI. yüzyıl başlarında ecnâdü’l-halkaya dahil evlâdü’n-nâsın sayısı 2000 kadardı. Bunlar, Memlük seçkin sınıfıyla yakın ilişkileri olmadığı halde Mısır halkı ile samimi münasebet kurmuşlardı. Böylece halk ile kaynaşmışlar, Arapça’yı öğrenerek başka mesleklere ve ilmiye sınıfına kaymışlar ve fakihliği orduya tercih etmişlerdi. Evlâdü’n-nâs arasında, Bedâʾiʿu’z-zühûr’un müellifi İbn İyâs’ın babası, en-Nücûmü’z-zâhire müellifi İbn Tağrîberdî ve el-Cevherü’s̱-s̱emîn’in yazarı İbn Dokmak zikredilebilir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1995 yılında İstanbul’da basılan 11. cildinde, 525-526 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.