EZHERÎ, Muhammed b. Ahmed

282’de (895) bugünkü Afganistan’ın kuzeybatısında yer alan Herat’ta doğdu. Bu sebeple Herevî nisbesiyle de anılır. Aslen Arap olduğu anlaşılmaktadır. Tahsilini Herat ve Bağdat’ta yaptı. Herat’ta İbn Hürrem diye tanınan muhaddis Hüseyin b. İdrîs ile Ebü’l-Fazl Muhammed b. Ebû Ca‘fer el Münzirî’den, Bağdat’ta dil ve lugat bilgini Niftaveyh ve Zeccâc gibi ünlü âlimlerden faydalandı. Daha sonra fıkıhla meşgul olmaya başladı. Şâfiî fıkhının usul ve fürûunu inceleyerek dil yönünden diğer mezhep imamlarından üstün bulduğu İmam Şâfiî’nin kitaplarında geçen nâdir ve garîb kelimeleri derledi. Fıkıh ve dil çalışmalarının yanında tefsir, hadis, şiir, tarih ve diğer ilimlerle de ilgilenen Ezherî bu alanlarda da eserler verdi. Hadis ilminde âlî isnad sahibi olduğu kaynaklarda belirtilir.

Ezherî’nin karşılaştığı bir olay onu daha çok dil çalışmasına sevketti. 312 (924) yılında hacdan dönerken içinde bulunduğu kafile ile birlikte Karmatîler’in eline esir düştü. İki yıl süren esaret hayatı boyunca bedevî Araplar’dan faydalanarak garîb kelimeleri topladı ve bu malzemeyi Tehẕîbü’l-luġa adlı ünlü kitabında değerlendirdi. Ezherî aynı zamanda, “Sâhibü’l-garîbeyn” diye tanınan Ebû Ubeyd Ahmed b. Muhammed el-Herevî ile Ebû Üsâme Cenâde b. Muhammed ve Karrâb gibi ünlü âlimlere hocalık etmiştir.

Kendisinden önceki dil âlimlerini güvenilirlik açısından ikiye ayıran Ezherî güvendiklerini beş tabaka halinde inceler. Güvenmediklerinden Leys b. Muzaffer (ö. 187/803’ten sonra), Kutrub, İbn Düreyd ve Büştî gibi dilcileri Arapça’yı bozdukları gerekçesiyle tenkit eder. Ancak kendi çalışmaları da İbn Manzûr gibi bu sahanın otoriteleri tarafından eleştirilmiştir. Ezherî Rebîülâhir 370’te (Ekim 980) Herat’ta vefat etti.

Eserleri. 1. Tehẕîbü’l-luġa. Müellif ömrünün sonlarına doğru yazdığı bu meşhur eserinde harflerin telaffuzunu esas alarak Halîl b. Ahmed’in (ö. 170/786) Kitâbü’l-ʿAyn’ında uyguladığı usulü benimsemiştir. Birçok kütüphanede yazma nüshaları bulunan eser aralarında Abdüsselâm Hârûn, Muhammed Ali en-Neccâr, M. Abdülmün‘im Hafâcî ve M. Ebü’l-Fazl İbrâhim’in de bulunduğu bir grup âlim tarafından neşredilmiştir (I-XV, Kahire 1964-1967, 1979). Ezherî’nin bu konuda ayrıca Kitâbü Tefsîri ıṣlâḥi’l-manṭıḳ, Kitâbü’l-Edevât ve mahiyeti bilinmeyen Kitâbü Maʿrifeti’ṣ-ṣubḥ adlı eserlerinin bulunduğu kaydedilmektedir.

2. ez-Zâhir fî ġarîbi elfâẓi’ş-Şâfiʿî. İmam Şâfiî’nin en yakın arkadaşı ve talebesi olan İsmâil b. Yahyâ el-Müzenî’nin İmam Şâfiî’nin kitaplarından kısaltarak meydana getirdiği Muḫtaṣarü’l-Müzenî adlı eserinde geçen garîb ve nâdir kelimelerin açıklamalarını ihtiva eder. Bir fıkıh lugatı niteliğindeki eser Muhammed Cebr el-Elfî tarafından tahkik edilerek yayımlanmıştır (Küveyt 1399/1979). Selahattin Kıyıcı, Ezherî ve onun bu eseri üzerinde bir doktora çalışması yapmıştır (bk. bibl.).

3. Kitâbü Meʿâni’l-ḳırâʾât. Kıraat meseleleri sûrelere göre teker teker ele alınmıştır (nşr. Avd b. Hamd Kavezî – Îd Mustafa Dervîş, I-III, [baskı yeri yok] 1412/1991 [Dârü’l-maârif]).

4. Kitâbü Tefsîri esmâʾi’l-ḥüsnâ (Sezgin, VIII, 204).

Ezherî’nin bunlardan başka et-Taḳrîb fi’t-tefsîr, Kitâbü ʿİleli’l-ḳırâʾât, Nâsiḫu’l-Ḳurʾân ve mensûḫuh, Kitâbü’r-Rûḥ ve mâ câʾe fîhi mine’l-Ḳurʾân ve’s-Sünne, Meʿânî şevâhidi ġarîbi’l-ḥadîs̱, Ġarîbü’l-fıḳh (bunun bir önceki kitap veya ez-Zâhir ile aynı eser olabileceği ileri sürülmektedir), Kitâbü’r-Red ʿale’l-Leys̱ (Halîl b. Ahmed’in talebesi olup onun eserini ikmal eden Leys b. Muzaffer’in Kitâbü’l-ʿAyn’daki hataları hakkındadır), Kitâbü’l-Ḥayż, Muʿallaḳāt-ı Sebʿa’yı açıkladığı Tefsîrü’s-Sebʿi’ṭ-ṭıvâl ile Kitâbü Tefsîri şiʿri Ebî Temmâm (Tefsîru Dîvâni Ebî Temmâm) ve Aḫbâru Yezîd b. Muʿâviye adlı eserleri kaynaklarda zikredilmektedir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1995 yılında İstanbul’da basılan 12. cildinde, 65 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.