FERRÂC, Abdüssettâr Ahmed

Mısır’ın Kanâ vilâyetinin İsnâ merkezindeki Usfûn köyünde doğdu. İlkokulu ve liseyi dinî eğitim veren I. Fuâd Enstitüsü’nde tamamladı. 1939’da Kahire Üniversitesi’nin Dârülulûm Fakültesi’nde öğrenim görmeye başladı. 1943’te buradan mezun olarak Arap dili diploması, 1945’te de muallimlik icâzeti aldı. Kahire’de Mecmau Fuâd el-Evvel’in (Mecmau’l-lugati’l-Arabiyye) çeşitli birimlerinde görev aldı, 1960’ta kurumun dergisine editör oldu. 1965 yılında Küveyt’e taşındı, burada kendisine Enformasyon Bakanlığı’nda kültürel mirası koruma koordinatörlüğü görevi verildi. Vefatına kadar sürdürdüğü bu görev çerçevesinde özellikle nâdir eserlerin tahkik ve neşriyle ilgili önemli hizmetlerde bulundu. Ferrâc Küveyt’te vefat etti.

Özellikle tahkik alanında temayüz eden Abdüssettâr Ferrâc, birçok klasik eserin neşrini gerçekleştirdiği gibi başkaları tarafından yapılan bazı neşir çalışmalarını da gözden geçirmiştir. Bu alanda ilim dünyasına sağladığı en önemli katkı, Muhammed Murtazâ ez-Zebîdî’nin Tâcü’l-ʿarûs’unun tahkik ve neşrinde gösterdiği gayrettir. Yakın arkadaşlarından, dönemin bakanlık müsteşarı edip Ahmed es-Sekkāf’ın teşvikiyle Arapça’nın en geniş sözlüğü olan bu eserin tahkikinden sorumlu komisyonda koordinatörlük yapmış, yaklaşık otuz yedi yıl süren yayın sürecinde vefatına kadar aralıksız on altı yıl (1965-1981) çalışmıştır. Zebîdî’nin hayatını ve eserlerini, Tâcü’l-ʿarûs’un yöntem ve kaynaklarını tanıtan takdim yazısını da o yazmıştır. Sözlüğün eski baskılarını içerdikleri hatalar ve basım kalitesizliği açısından eleştiren Ferrâc, I ve IX. ciltlerin tahkikini bizzat kendisi yapmıştır. Diğer ciltlerin de hemen hepsini ya bizzat gözden geçirmiş ya da gözden geçiren ekip içinde yer almış, ayrıca kitabın basım işlerine varıncaya kadar her türlü ayrıntıyla ilgilenmiştir. Vefat ettiğinde kırk ciltte tamamlanacak olan sözlüğün yirmi cildi yayımlanmış bulunuyordu. 9-10 Şubat 2002’de eserin tamamlanması münasebetiyle düzenlenen toplantıda projede emeği geçen en önemli isim olarak anılmıştır.

Eserleri. Telif. 1. Vaḥyü’l-erbaʿîn ve Zevraḳu’l-aḥlâm (Kahire 1936). Gençlik yıllarından itibaren şiirle de ilgilenen müellifin iki divanıdır. Şiirleri genelde kısa parçalarla uzun kasideler arasında değişmekte ve hikmet, nasihat, yüce değerlere sahip olma gibi ahlâkî temalar içermektedir.

2. Ḳıṣṣatü eʿâṣîr (Kahire 1953). İki romanının ilkidir. Edebiyat çevrelerinin ilgisini çeken eser yayımlandığı yıl el-Mecmau’l-lugavî’nin kıssa dalı ödülünü almıştır. Mahmud Teymur “Ḳıṣṣatü eʿâṣîr li’l-üstâẕ ʿAbdüssettâr Aḥmed Ferrâc” adıyla bir makale yazmış (MMLA, IX [1957], s. 151-156), Tâhâ Hüseyin de Aḫbârü’l-yevm adlı gazetede kitap hakkındaki düşüncelerini belirtmiştir (Kahire, 12 Aralık 1964).

3. Aḫbâru Cuḥâ. Arap edebiyatının meşhur karakterlerinden Cuhâ’ya dair rivayetleri toplayan bir çalışmadır (Kahire 1954).

4. Dîvânü Mecnûni Leylâ (Kahire 1958). Mecnûn (Kays b. Mülevvah el-Âmirî) hakkındaki rivayetlerin bir araya getirilerek tahkik ve şerhi niteliğindeki eserin mukaddimesinde aşkın çeşitli yönleri şiirlerle anlatılmıştır. Mecnûn’un kimliği, hikâyesi, kendisine nisbet edilen şiirler, gerçek mi yoksa hayalî bir şahsiyet mi olduğu konusundaki tartışmalar hakkında geniş bilgi verilen eserde ayrıca sevgilisi Leylâ karakteri de incelenmiştir. Abartılı rivayetlerden arınmış olan eser, Ebü’l-Ferec el-İsfahânî’nin el-Eġānî’sinde konunun ele alınış yöntemi üzere inşa edilmiştir.

5. Eşʿârü’l-Ḫalîʿ el-Ḥüseyn b. eḍ-Ḍaḥḥâk (Beyrut 1960). “Halifeler nedimi” olarak tanınan Hüseyin b. Dahhâk’in şiirlerinin toplanıp tahkik edilmesiyle oluşan bir eserdir.

6. Nedîmü’l-ḫulefâʾ (Kahire 1372, 1998). Adı geçen şair hakkındaki bir diğer eseridir.

7. İntiṣârü’l-Manṣûre. Müellifin ikinci romanıdır. 1250’de Memlükler’le Haçlılar arasında yapılan ve Memlükler’in zaferiyle sonuçlanan Mansûre meydan savaşını konu edinir (Kahire 1973).

Neşir. 1. Ebû Abdullah İbnü’l-Cerrâh, el-Varaḳa (Kahire 1953, 1967, Abdülvehhâb Azzâm ile birlikte).

2. Ebû Hiffân el-Mihzemî, Aḫbâru Ebî Nüvâs (Kahire 1373/1954).

3. Ebü’l-Ferec el-İsfahânî, el-Eġānî (I-XXV, Beyrut 1955-1964, 1990).

4. İbnü’l-Mu‘tez, Ṭabaḳātü’ş-şuʿarâʾ (Kahire 1375, 1981).

5. İbn Sîde, el-Muḥkem ve’l-muḥîṭu’l-aʿẓam fi’l-luġa (I-XII, Kahire 1958-1999, 2003, Âişe Abdurrahman, Hüseyin Nassâr, Mustafa es-Sekkā v.dğr. ile birlikte).

6. Hilâl b. Muhassin es-Sâbî, Tuḥfetü’l-ümerâʾ fî târîḫi’l-vüzerâʾ (el-Vüzerâʾ adıyla da bilinir, Kahire 1958, 1387, 2003).

7. Merzübânî, Muʿcemü’ş-şuʿarâʾ (Kahire 1960); el-Müveşşaḥ (Dımaşk, ts.).

8. Hasan b. Bişr el-Âmidî, el-Müʾtelif ve’l-muḫtelif fî esmâʾi’ş-şuʿarâʾ (Kahire 1961).

9. Ebû Saîd es-Sükkerî, Şerḥu eşʿâri’l-Hüẕeliyyîn (I-III, Kahire 1963-1965). Eser Mahmûd Muhammed Şâkir tarafından gözden geçirilmiştir.

10. Kalkaşendî, Meʾâs̱irü’l-inâfe fî meʿâlimi’l-ḫilâfe (I-III, Küveyt 1964, 1405/1985; Beyrut 1964, 1980, 1985).

11. Muhammed Murtazâ ez-Zebîdî, Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l-Ḳāmûs (Küveyt 1965-2002).

12. Sâbit b. Ebû Sâbit, Ḫalḳu’l-insân (Küveyt 1965, 1405/1985).

13. Merdâvî, Taṣḥîḥu’l-Fürûʿ (I-VI, Kahire 1967).

14. Hişâm b. Muhammed el-Kelbî, Cemheretü’n-neseb (I, Küveyt 1403/1983).

Ayrıca İbn Manzûr’un Muḫtârü’l-Eġānî’si, Zehebî ve Ebü’l-Mehâsin el-Hüseynî’nin Min ẕüyûli’l-ʿiber’i (müşterek, Küveyt, Matbaatü’l-hükûme) gibi eserlerin tahkikini yaptığı gibi Ebü’l-Hasan eş-Şimşâtî’nin el-Envâr ve meḥâsinü’l-eşʿâr’ı ile (I-II, Küveyt 1977) Şemseddin İbn Müflih’in Kitâbü’l-Fürûʿu (I-VI, Beyrut 1405/1985) vb. eserlerin de tahkikini gözden geçirmiştir.

Makaleler: Abdüssettâr Ferrâc, özellikle “Ṣafḥatün fi’l-luġa” başlığı altında neşrettiği yazılarıyla Küveyt’te yayımlanan Mecelletü’l-ʿArabî dergisine katkıda bulunmuştur. Müellifin çeşitli dergilerde yayımlanmış makalelerinden bazıları şunlardır: “el-Müncid: Muʿcem fi’l-luġa naḳdün lâ meferra minh” (Mecelletü’l-ʿArabî, sy. 134); “el-Müncid fi’l-aʿlâm naḳd” (Mecelletü’l-ʿArabî, sy. 139 [1390/1970], s. 158-166; T trc. Mustafa Saim Yeprem, “el-Müncid Arap Dili Kamusu Önemli Bir Tenkit”, Nesil, sy. 1 [İstanbul 1976], s. 24-30; sy. 2 [1976], s. 31-33); “Sîġatü fiʿâl” (Mecelletü’l-ʿArabî, sy. 159); “Mevâḳıf ve ricâl fî târîḫine’l-ʿArabî” (Mecelletü’l-ʿArabî, sy. 161); “Elfâẓ fi’ş-şiʿr lem teẕkürhâ el-ḳavâmîs” (Mecelletü’l-ʿArabî, sy. 163); “Beyne Ḳāḍi’l-ḳuḍât ve Emîruhû el-Ḥakem b. Hişâm” (Mecelletü’l-ʿArabî, sy. 163); “Ḥuḳūḳu’l-insân fi’l-Ḳurʾân” (Mecelletü’l-ʿArabî, sy. 298); “Taṣḥîḥât li-Lisâni’l-ʿArab” (Mecelletü Mecmaʿi’l-luġati’l-ʿArabiyye bi’l-Ḳāhire, XII [1946], s. 171-184; XIII, 177-192; XXI, 37-50; XXII, 25-29); “Ünzile’l-Ḳurʾân ʿalâ sebʿati aḥruf” (Risâletü’l-İslâm, III/2 [Kahire 1370/1951], s. 162-172); “Sâġānî, Ebü’l-Fażl Raḍıyyüddîn” (MMMA [Kahire], XXVI/1 (1401/1980), s. 51-63). Bunların dışında müellifin ayrıca bazı ilmî münazaraları ve Mısır Radyosu’nda yayımlanmış on iki tiyatrosu vardır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 448-449 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.