https://islamansiklopedisi.org.tr/tabakatus-suara--ibnul-mutez
Bir günlük Abbâsî Halifesi Abdullah b. Muhammed el-Mu‘tez-Billâh’ın daha çok Ṭabaḳātü’ş-şuʿarâʾ (Ṭabaḳātü’ş-şuʿarâʾi’l-muḥdes̱în) adıyla bilinen eseri Abbâsî halifelerini, vezir, emîr ve kumandanlarını metheden şairlerin biyografisi hakkındadır. Abbas İkbâl-i Âştiyânî tarafından tıpkıbasımı yapılan nüshanın adı Ṭabaḳātü’ş-şuʿarâʾ fî medḥi’l-ḫulefâʾ ve’l-vüzerâʾ şeklinde geçmektedir. Hamza el-İsfahânî esere el-İḫtiyâr min şiʿri’l-muḥdes̱în adını vermiştir. Kitabın mukaddimesinde adı Ṭabaḳātü’ş-şuʿarâʾi’l-mütekellimîn mine’l-üdebâʾi’l-müteḳaddimîn olarak zikredilmektedir (Ṭabaḳātü’ş-şuʿarâʾ, nşr. Abdüssettâr Ahmed Ferrâc, neşredenin girişi, s. 18). Ancak mukaddimenin İbnü’l-Mu‘tez tarafından yazılmayıp sonradan eklendiği görüşü hâkimdir (a.g.e., nşr. Abbas İkbâl, neşredenin girişi, s. XIV-XV). Eserde yeni şairler (muhdesûn/müvelledûn) diye anılan Abbâsî şairleri vefat yıllarına göre ele alınmış, Abbâsîler’in kuruluşundan (132/750) İbnü’l-Mu‘tezz’in ölümüne kadar bir buçuk asrı aşan dönemde yaşayan şairlerin biyografileri yanında şiirlerinden örneklere yer verilmiştir. Şairlerin özellikle kaynaklarda çok fazla geçmeyen şiirlerinin kaydedildiği eserde (Şevkī Riyâz Ahmed, s. 95) diğer şiir antolojilerinde nâdiren rastlanan 1500’den fazla beyit rivayet edilmiştir. Bu da eserin Arap edebiyatı açısından değerini arttırmaktadır. Ṭabaḳātü’ş-şuʿarâʾda Beşşâr b. Bürd ile başlayıp kadın şair Fazl ile sona eren 121 erkek ve altı kadın şairin yanı sıra hâşiyesinde yer alan beş şairle birlikte (İbn Herme, Hâlid el-Kannâs, İnân, Seken ve Âişe el-Osmâniyye) toplam 132 şairin biyografisi bulunur. İki yerde geçen Amr el-Kısâfî’nin biyografisi Abbas İkbâl’e göre (s. XIII) tekrardır, Abdüssettâr Ahmed Ferrâc’e göre ise (s. 16) bunlar iki ayrı şahıstır. Eserinde şairlere yer yer eleştiriler yönelten İbnü’l-Mu‘tez, Arap şiirinde en hacimli divana sahip olan İbnü’r-Rûmî’den başka Yahyâ b. Ziyâd el-Hârisî ve Dîkülcin gibi dönemin yirmiden fazla şairine yer vermemiştir (Ṭabaḳātü’ş-şuʿarâʾ, nşr. Abdüssettâr Ahmed Ferrâc, neşredenin girişi, s. 10). İbnü’r-Rûmî’yi babasına hicviye yazdığı için kitabına almadığı nakledilir. Eserde bulunmayan bu şairlere İbnü’l-Cerrâh el-Varaḳa’sından İbnü’n-Nedîm el-Fihrist’inde ve Merzübânî Muʿcemü’ş-şuʿârâʾ adlı eserinde yirmiden fazla şair eklemiştir. İbn Hafâce’ye göre İbnü’l-Mu‘tez kitabını 280 (893) yılından önce, Abbas İkbâl’e göre ise 293-296 (906-908) yılları arasında yazmıştır (Ṭabaḳātü’ş-şuʿarâʾ, neşredenin girişi, s. XVII).
Müellif eserinde faydalandığı kaynaklara işaret etmemiştir. Ancak Abbas İkbâl, İbn Kuteybe’nin eş-Şiʿr ve’ş-şuʿarâʾsı gibi eserlerden yararlandığını ileri sürmektedir. Kitabın yazma nüshalarının yaygın olmamasını da müellifin meşhur bir şair kabul edilmesi sebebiyle şiirlerinin nesirlerini gölgede bırakmasına bağlamaktadır (a.g.e., neşredenin girişi, s. XVII). Eserin tıpkıbasımı, 1285’te (1868) Mehdî b. Ali Nakī et-Tebrîzî’nin istinsah ettiği nüsha esas alınarak Abbas İkbâl tarafından İngilizce bir mukaddime ve incelemeyle birlikte Elias John W. Gibb hâtıra dizisinde gerçekleştirilmiş (London 1939), buna bir indeks eklenmiştir. Eseri Arap dünyasında önce Abdüssettâr Ahmed Ferrâc (Kahire 1375/1956 [?], Dârü’l-maârif, 1981) daha sonra Ömer Fârûk et-Tabbâ‘ (Beyrut 1419/1998) neşretmiştir. Ṭabaḳātü’ş-şuʿarâʾ, Şerefeddin İbnü’l-Müstevfî tarafından bazı eklemeler ve çıkarmalarla birlikte Muḫtaṣaru Ṭabaḳāti’ş-şuʿarâʾ adıyla yeniden düzenlenmiştir (DİA, XXI, 162). Abbas İkbâl ile Abdüssettâr Ahmed Ferrâc neşirlerinde bu muhtasardan yararlanılmıştır. Ferrâc, neşrinin sonuna muhtasardaki ziyadeleri ve farkları eklemiş (s. 429-463), ayrıca eserin kendisinde ve muhtasarında bulunmayan bazı bilgileri el-Eġānî ve Meʿâhidü’t-tanṣîṣ’ten alarak kaydetmiştir (s. 463-464).
BİBLİYOGRAFYA
İbnü’l-Mu‘tez, Ṭabaḳātü’ş-şuʿarâʾ (nşr. Abbas İkbâl), London 1939, neşredenin girişi, s. XIII-XVII; a.e. (nşr. Abdüssettâr Ahmed Ferrâc), Kahire 1981, neşredenin girişi, s. 5-18; a.e. (nşr. Ömer Fârûk et-Tabbâ‘), Beyrut 1419/1998, neşredenin girişi, s. 14-16.
İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (Şüveymî), s. 514.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1102.
I. Kratchkovsky, Une liste des oeuvres d’ibn al-Mu‘tazz, Lwow 1927, s. 10.
Brockelmann, GAL, I, 79-80; Suppl., I, 128, 130.
Maʿa’l-Mektebe, s. 146-147.
Şevkī Riyâz Ahmed, Fi’l-Mektebeti’l-ʿArabiyye, Kahire 1991, s. 94-95.
Abdülvehhâb es-Sâbûnî, ʿUyûnü’l-müʾellefât (nşr. Mahmûd Fâhûrî), Halep 1413/1992, I, 150.
Kenan Demirayak – M. Sadi Çöğenli, Arap Edebiyatında Kaynaklar, Erzurum 2000, s. 231.
F. Krenkow, “Tabaqāt al-Shuʿarāʾ al-Muhdathīn”, IC, XIV (1940), s. 133-135.
C. C. Torrey – [Ahmet Ateş], “İbnü’l-Mu‘tez”, İA, V/2, s. 868-870.
İhsan Abbas, Târîḫu’n-naḳdi’l-edebî ʿinde’l-ʿArab, Beyrut 1971, s. 115-120.
Sâmî es-Sakkār, “İbnü’l-Müstevfî”, DİA, XXI, 162.
