FİRDEVSÜ’l-AHBÂR

Asıl adı Kitâbü’l-Firdevs bi-meʾs̱ûri’l-ḫiṭâb ise de Firdevsü’l-aḫbâr diye tanınmıştır. Kâtib Çelebi eseri Firdevsü’l-aḫbâr bi-meʾs̱ûri’l-ḫiṭâb el-muḫarrec ʿalâ Kitâbi’ş-Şihâb adıyla zikretmektedir (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1254). Deylemî, devrindeki halkın, özellikle de hemşerilerinin hadislerden ve senedlerinden uzaklaşmaları sebebiyle sahih rivayetle sahih olmayanı birbirinden ayıramadıklarını, bu yüzden hadis eserlerine değil kıssacı vâizlerin uydurdukları hurafelerin peşine düştüklerini gördüğü için bu eseri kaleme aldığını söylemektedir. Kudâî’nin (ö. 454/1062) daha çok ahlâk hadislerinden meydana gelen Şihâbü’l-aḫbâr adlı eseri onun bu çalışmasına esas olmuştur. Kitapta sünnetlere, ahlâkî öğütlere, faziletli amellere, vaaz, mesel ve cezalar gibi konulara dair 9056 hadis alfabetik olarak sıralanmış, halkın kolayca faydalanabilmesi için hadislerin senedleri zikredilmeden sahâbî olan râvinin adı verilmekle yetinilmiştir.

Firdevsü’l-aḫbâr’da bulunan hadislerin bir kısmı sahih, bir kısmı ferd ve garîb, çoğu zayıf, bir kısmı da asılsızdır. Bunu, Deylemî’nin başlıca kaynağı olup 1200 hadis ihtiva eden Şihâbü’l-aḫbâr’ın güvenilir bir hadis kitabı olmamasıyla açıklamak mümkündür. Diğer bazı hadis kaynaklarında bulunmayan pek çok ahlâk hadisinin yer aldığı Firdevsü’l-aḫbâr, Saîd b. Besyûnî Zağlûl tarafından el-Firdevs bi-meʾs̱ûri’l-ḫiṭâb adıyla son cildi fihrist olmak üzere altı cilt halinde yayımlanmıştır (Beyrut 1406/1986). Eser üzerinde bazı çalışmalar yapılmış olup başlıcaları şunlardır:

1. Müsnedü’l-Firdevs (Müsnedü Firdevsi’l-aḫbâr). Şîrûye’nin muhaddis olan oğlu Şehredâr ed-Deylemî bu eserinde Kitâbü’l-Firdevs’teki rivayetlerin senedlerini tesbit etmiş, rivayetleri yeniden alfabetik sıraya koymuş, İbn Hacer el-Askalânî’nin belirttiğine göre (Zehrü’l-Firdevs, vr. 1^b) esere ayrıca 5000 kadar hadis ilâve etmiştir. Kettânî bu eserin adını İbânetü’ş-şübeh fî maʿrifeti keyfiyyeti’l-vuḳūf ʿalâ mâ fî Kitâbi’l-Firdevs min ʿalâmâti’l-ḥurûf şeklinde kaydetmektedir. Günümüze gelip gelmediği bilinmeyen Müsnedü’l-Firdevs üzerinde en önemli ihtisar ve ilâve çalışmaları İbn Hacer tarafından yapılmıştır. Kaynaklarda bu çalışmalardan biri Tesdîdü’l-ḳavs zehrü’l-Firdevs veya Tesdîdü’l-ḳavs fî muḫtaṣarı (eṭrâfi veya tertîbi) Müsnedi’l-Firdevs adıyla geçmektedir. Ancak eserin Murad Molla Kütüphanesi’nde bulunan (nr. 393) nüshasının adı Zehru Müsnedi’l-Firdevs’tir (Zehrü’l-Firdevs). İbn Hacer, Müsnedü’l-Firdevs’in baş tarafından bir kısım rivayetleri almakla yetinmiş, bunları eserin kaynaklarıyla karşılaştırarak kontrol etmiş, yeniden alfabetik sıraya koyduğu bu rivayetlere bazı ilâveler yapmış, tashihlerde bulunmuştur. Onun Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunan (Yenicami, nr. 199, 200, 201; I, II ve IV. ciltler, III. cilt noksandır) ve adının el-Ġarâʾibü’l-mülteḳaṭa min Müsnedi’l-Firdevs (II, vr. 173^b) veya el-Mülteḳaṭ min Müsnedi’l-Firdevs olduğu anlaşılan diğer eseri, Müsnedü’l-Firdevs’in meşhur hadis kitaplarında yer almayan garîb rivayetlerini ihtiva etmektedir. Müsnedü’l-Firdevs üzerine Kāsım b. Kutluboğa’nın da Taʿlîḳu Müsnedi’l-Firdevs adlı bir çalışmasının olduğu söylenmektedir (Abdülhay el-Kettânî, II, 972). 2. Nüzülü’s-sâʾirîn ilallāhi rabbi’l-ʿâlemîn. Hemedanlı zâhid Mahmûd b. Muhammed ed-Derkezînî’nin, Nüzülü’s-sâʿirîn fî eḥâdîs̱i seyyidi’l-mürselîn adıyla da anılan ve muhtemelen Firdevsü’l-aḫbâr üzerindeki ihtisar çalışmalarından biri olan bu eserin nüshaları Berlin Kraliyet (nr. 1279), el-Mektebetü’l-belediyye bi’l-İskenderiyye (Hadis, nr. 67, 64 varak; Ziriklî, VII, 183) ve Gotha (nr. 595) kütüphanelerinde bulunmaktadır. 3. el-Bustânü’l-müstaḫrec mine’l-Firdevs. Ali b. Ebü’l-Kāsım b. Ali’ye ait olup 1140 hadis ihtiva eden eserin bir nüshası el-Mektebetü’l-vataniyye el-Cezâiriyye’dedir (nr. 496). 4. Muḫtaṣarü’l-Firdevs. Seyyid Ali Hemedânî’nin bu eseri British Museum’da bulunmaktadır (nr. 890:4). Firdevsü’l-aḫbâr’la ilgili, müellifi bilinmeyen bir çalışmanın bazı kısımları ile (GAL [Ar.], VI, 131) dîbâcesi bulunmayan ve müellifi bilinmeyen Münteḫabü Firdevs adlı bir muhtasarı (TSMK, III. Ahmed, nr. 589) günümüze gelmiştir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1996 yılında İstanbul’da basılan 13. cildinde, 129-131 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.