GĀNİYE (Benî Gāniye)

Büyük Sahrâ’dan çıkarak Mağrib’de Murâbıtlar Devleti’ni (1056-1147) kuran üç önemli kabileden Messûfe’ye mensuptur. Benî Gāniye adını büyükanneleri Gāniye’den alır. Gāniye, Sultan Ali b. Yûsuf b. Tâşfîn tarafından Messûfe kabilesinin ileri gelenlerinden Ali adlı bir kişiyle evlendirildi. Bu evlilikten Yahyâ ve Muhammed adında iki oğlu oldu. Cesur bir emîr olan Yahyâ b. Ali Murâbıtlar tarafından önemli görevlere getirildi. Mürsiye (Murcia) ve Belensiye’ye (Valencia) vali tayin edildi. Buradaki başarılarından dolayı Kurtuba (Córdoba) valiliğine getirildi ve on üç yıl boyunca Kurtuba’yı Aragon Kralı Alfonso’ya karşı korudu. Bu arada Muvahhidler Endülüs’e geçtiler (541/1146). Yahyâ b. Gāniye onlara karşı da Murâbıtlar’ı savundu ve 543’te (1148) Gırnata’da (Granada) öldü.

Murâbıt Hükümdarı Ali b. Yûsuf b. Tâşfîn tarafından 520 (1126) yılında Balear adalarına vali tayin edilen Muhammed b. Ali Murâbıtlar’ın çöküş döneminde bağımsızlığını ilân etti. Böylece yeni bir hânedan tesis edilmiş oldu. Benî Gāniye Muvahhidler’in çöküşüne yakın bir zamana kadar buraya hâkim oldu. Aile Doğu Cezayir, Kuzey Afrika ve Libya bölgelerinde zaman zaman Muvahhidler’le yaptığı savaşlarla kendini gösterdi. İshak b. Muhammed veliaht olan kardeşi Abdullah’a karşı ayaklanıp onu öldürdükten sonra idareyi ele aldı (560/1165). Avrupa sahillerinde cihad faaliyetlerine önem verdi. Kendisinden önce babasının ve ilk ortaya çıkışlarından beri Murâbıtlar’ın yaptığı gibi Abbâsî halifesi adına hutbe okuttu. Muvahhid Hükümdarı Yûsuf b. Abdülmü’min hutbede kendi adlarının zikredilmesi konusunda onu iknaya çalıştıysa da kesin bir sonuç alamadı. İshak b. Muhammed 579 (1183) yılında öldü. Yerine önce oğlu Muhammed, sonra da diğer oğlu Ali geçti ve böylece Muvahhidler’le uzun bir hesaplaşma dönemi başladı. Benî Gāniye ailesi Muvahhidler’in davetini reddetti. Üç yıldan beri Endülüs’te cihadla meşgul olan Muvahhid Hükümdarı Ebû Yûsuf el-Mansûr, Benî Gāniye ile mücadeleye girmeden önce hıristiyan krallarla barış yapmak zorunda kaldı. 300 atlı ve 4000 piyadeden oluşan küçük bir ordu ile Muvahhidler’le baş edemeyeceğini anlayan Ali b. Gāniye, gümrük ve haraç gelirlerinden kendilerini mahrum bıraktıkları için Muvahidler’den hoşlanmayan Arap kabilelerinden yardım istedi. Onların yardımıyla eskiden Sanhâce kabilesinin merkezi olan Bicâye’yi aldı ve buranın yönetimini kardeşi Yahyâ’ya bırakıp Cezayir, Müzâye ve Miliyâne’yi zaptettikten sonra Benî Hammâd Kalesi’ni ele geçirdi ve Konstantine’yi kuşatmaya başladı. Benî Gāniye’nin bu başarılarından rahatsız olan Ebû Yûsuf el-Mansûr büyük bir ordu gönderip Yahyâ b. Gāniye’yi Bicâye’den uzaklaştırdı. Ali b. Gāniye de Konstantine muhasarasını kaldırıp Cerîd bölgesinin (Tunus) büyük bir kısmını ele geçirdi. Ardından da Abbâsî Halifesi Nâsır-Lidînillâh’a bir heyet göndererek hem biatını yeniledi hem de ondan yardım istedi. Halife de Selâhaddîn-i Eyyûbî’ye İbn Gāniye’nin yardımına gitmesi için bir mektup yazdı (581/1185).

Bunun üzerine Ermeni asıllı Şerefeddin Karakuş’un kumandasında Oğuzlar’dan oluşan bir askerî birlik Mısır’dan hareket etti. Benî Gāniye Oğuzlar ve özellikle Libya’daki Arap kabileleriyle iş birliği yaptı. Murâbıtlar’ın hizmetleri takdirle yâdedilerek Ali b. Gāniye müslümanların emîri ilân edildi. Müttefikler, Muvahhidler’in hâkimiyetindeki Tunus ve Mehdiye hariç İfrîkıye’nin tamamına hâkim oldular. Muvahhid Hükümdarı Ebû Yûsuf Ya‘kūb el-Mansûr, İfrîkıye’ye doğru harekete geçerek kayda değer bir mukavemetle karşılaşmaksızın Tunus’a ulaştı (582/1186). Muvahhidler Kafsa bölgesindeki Umre’de bozguna uğradılar (583/1187). Ebû Yûsuf Ya‘kūb el-Mansûr üç ay sonra tekrar ilerlemeye başladı. Hâme çevresinde Benî Gāniye ve Oğuzlar’a karşı saldırıya geçerek ordularını dağıttı. Benî Gāniye ve Oğuzlar Cerîd bölgesine hücumla meşgulken Ebû Yûsuf Tûzer (Tozeur), Kābis (Gabes) ve Kafsa gibi bazı merkezleri geri aldı. 584’te (1188) vefat eden Ali b. Gāniye’nin naaşı Mayurka’ya (Majorka) götürüldü.

Ali b. Gāniye’nin yerine geçen kardeşi Yahyâ selefinin yolundan giderek Oğuzlar ve Araplar’la dostluk siyasetini devam ettirdi. Ancak Oğuzlar’ın kumandanı Karakuş kısa bir süre sonra Kābis’i ele geçirmek maksadıyla Muvahhidler’in Tunus valisinin tarafına geçince üçlü ittifak çözülmeye başladı. Yahyâ, Benî Süleym’in yardımıyla kendini bağımsız hükümdar ilân etti. Ya‘kūb el-Mansûr’un Endülüs’te cihadla meşgul olması, Yahyâ’ya yıllarca İfrîkıye’de Muvahhidler’in istikrarını sarsma fırsatı verdi. Böylece Yahyâ İfrîkıye’nin büyük bir kısmına tekrar hâkim oldu. Cerîd ve Kayrevan’a ilâve olarak Mehdiye, Trablus ve Kābis gibi birkaç şehir de onun hâkimiyeti altına girdi. Nüfuzu doğuda Orta Mağrib sahillerine ve Biskre’ye kadar yayıldı. Önemli valiliklere aile fertlerini getirdi. Daha sonra Tunus’u istilâ ederek halkı 100.000 dinar vergi ödemek zorunda bıraktı.

Muvahhid Hükümdarı Muhammed en-Nâsır, batıda Kostantîne sınırlarını zorlayan Benî Gāniye ile hesaplaşmak için Merakeş’ten ancak 601 (1204-1205) yılında harekete geçti. Muvahhidler 599’da (1203) Mayurka adasını ele geçirdiler. Böylece bu adadan, Yahyâ b. Gāniye’nin hâkimiyeti altında bulunan Afrika’nın kuzeyindeki limanlara deniz yolu ile yardım ulaştırılması engellendi. Muhammed en-Nâsır Tunus’a yönelince İbn Gāniye oradan uzaklaştı. Böylece Muhammed en-Nâsır Tunus’u ve Mehdiye’yi geri aldı ve Ebû Muhammed b. Ebû Hafs’ı Tunus’a vali tayin etti (603/1206-1207). Bu ise Benî Gāniye için sonun başlangıcı oldu. Ebû Muhammed 606’da (1209-10) Benî Gāniye’nin bütün topraklarını ele geçirdi. Abdullah b. İshak b. Gāniye ertesi yıl Merakeş’e geldi ve kendisine yakınlık gösteren Muvahhid Hükümdarı Muhammed en-Nâsır’a itaat arzetti. İfrîkıye’den kesin olarak uzaklaştırılan Yahyâ b. Gāniye Veddan’a sığındı ve Karakuş’u öldürerek buraya hâkim oldu (609/1212-13). Ebû Muhammed b. Ebû Hafs’ın ölümünden (617/1220) sonra da Güney Tunus’a gitti ve Hafsîler’den Ebû Muhammed Abdullah’ın 621’de (1224) gelişine kadar Tunus’ta hüküm sürdü. Daha sonra buradan ayrılarak Sicilmâse’ye sığındı (624/1227). Üç yıl sonra Cezayir topraklarına geçtiyse de burada tutunma imkânı bulamadı ve 635’te (1237-38) öldü. Onun ölümüyle Kuzey Afrika’da Murâbıt hâkimiyetini tekrar kurmak isteyen Gāniye ailesinin tarihi de son bulmuş oldu.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1996 yılında İstanbul’da basılan 13. cildinde, 354-355 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.