GARÎBÜ’l-HADÎS

Garîbü’l-hadîs hakkında ilk yazılan eserlerden biri olup Şerḥu ġarîbi’l-ḥadîs̱ adıyla da anılır. Bazı müelliflere göre ise kitap bu türün ilk eseridir. Muhtemelen onları bu kanaate sevkeden şey daha önceki çalışmaların birer risâle çapında olması, bunun ise müellifin belirttiği gibi “ömrünün hulâsası olarak” kırk yıllık bir çalışmaya dayanması ve geniş bir muhtevaya sahip bulunmasıdır. Ebû Ubeyd’in, Ġarîbü’l-ḥadîs̱ ile birlikte hazırlandığı anlaşılan, “garîbü’l-luga” diye anılan nâdir kelimelerle ilgili Ġarîbü’l-muṣannef adlı ilk lugat kitabının da müellifi olması onun bu alandaki üstün yerini ortaya koymaktadır.

Ebû Ubeyd eserinde, kelimeleri alfabetik olarak sıralamamıştır. Hatîb el-Bağdâdî’ye göre müellif garîb kelimelerini açıklayacağı hadisleri müsned tertibinde bir araya getirmiştir (Târîḫu Baġdâd, XII, 405). Ancak Ġarîbü’l-ḥadîs̱’in eldeki baskılarında Hz. Peygamber’in hadislerine ait bölümde müsned tertibine göre bir sıralama açıkça görülmemektedir. Müellif önce Resûl-i Ekrem’in hadislerinde, ardından Hz. Ebû Bekir’den başlamak üzere bazı sahâbîlerin ve tanınmış bazı tâbiîlerin sözlerinde, eserin son kısmında ise kime ait olduğu bilinmeyen bazı sözlerde yer alan garîb kelimeleri açıklamaktadır. İçinde garîb kelime bulunan hadislerin rivayet geleneğine göre senedleriyle birlikte zikredilmesi kitabın kullanımını güçleştirmiş, ancak daha sonraki dönemlerde bu senedler çıkarılmıştır. Ebû Ubeyd garîb kelimeleri açıklarken genellikle kelimeyi söyleyenin ifadesini esas almakla beraber, bazan fiil ve masdar gibi türevlerini de izah etmiştir. Kendilerinden Arap edebiyatı tahsil ettiği hocaları Ali b. Hamza el-Kisâî, İbnü’l-Kelbî diye tanınan Hişâm b. Muhammed, Ebû Amr eş-Şeybânî, Yahyâ b. Ziyâd el-Ferrâ, Ebû Ubeyde Ma‘mer b. Müsennâ ve Asmaî gibi âlimlerden rivayet ettiği açıklamaları aynen nakletmiş, şâhid olarak bol miktarda şiir kullanmış ve yer yer fıkhî meseleleri ele alıp incelemiştir. Ebü’t-Tayyib el-Lugavî’nin, onun bu çalışmasında Ebû Ubeyde Ma‘mer b. Müsennâ’nın Ġarîbü’l-ḥadîs̱’in esas aldığını ileri sürmesi (Merâtibü’n-naḥviyyîn, s. 93), adı geçen eserin küçük hacimli olması sebebiyle doğru bulunmamıştır.

Müellif eserini diğer kitapları gibi Abbâdîler devrinin önemli devlet adamı ve kumandanlarından Abdullah b. Tâhir’e sunmuş, İbn Tâhir de Ebû Ubeyd’e 10.000 dirhem aylık bağlamıştır. Rivayete göre Tâhir b. Abdullah bu eseri kendi sarayında bizzat müellifinden okumak istemiş, ancak Ebû Ubeyd’in, bir hadis kitabını emîrin ayağına giderek okutmanın hadise saygısızlık olacağını söyleyerek bu teklifi kabul etmemesi üzerine eseri müellifinin yanına giderek okumuştur. Bu olayı daha da anlamlı kılan husus, Ebû Ubeyd’in, eseri kendisinden okumak isteyen hadis hâfızı Ali b. Medînî ile Abbas el-Anberî’nin evlerine giderek kitabını onlara rivayet etmesidir. Bu eseri Ebû Ubeyd’den ilk defa Yahyâ b. Maîn’in okuduğu, Ahmed b. Hanbel’in de bu çalışmayı takdir ettiği belirtilmektedir (Hatîb, XII, 407).

Ġarîbü’l-ḥadîs̱ üzerinde tashih, ikmal, ihtisar gibi çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Eserde gördükleri kusurları tenkit edenlerin ilki İbn Kuteybe’dir. Kitâbü Iṣlâḥi’l-ġalaṭ fî Ġarîbi’l-ḥadîs̱ (bk. bibl.) adını verdiği çalışmasında İbn Kuteybe, Ebû Ubeyd’in bazı sözlük açıklamalarına ve hadis yorumlarına itirazda bulunmuş, İbrâhim el-Harbî ise müellifi, Ma‘mer b. Müsennâ’nın aynı adlı kitabında hadis diye nakledilen kırk (veya elli üç) adet asılsız rivayeti eserine alması sebebiyle tenkit etmiştir (Hatîb, XII, 413; Yâkūt, I, 120-121). Ebû Muhammed Kāsım b. Sâbit es-Sarakustî, ed-Delâʾil fî şerḥi mâ aġfelehû Ebû ʿUbeyd ve İbn Ḳuteybe min Ġarîbi’l-ḥadîs̱ (Sezgin, VIII, 252) adlı kitabında lugat tashihleri yapmıştır. Diğer çalışmalar arasında Ebü’l-Fazl el-Münzirî’nin Ziyâdâtü Ġarîbi’l-ḥadîs̱’i (Sezgin, VIII, 86, 195), Ebü’l-Feth Süleym b. Eyyûb er-Râzî’nin, hem Ebû Ubeyd’in hem de İbn Kuteybe’nin eserlerine dair Taḳrîbü’l-Ġarîbeyn’i (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Tefsir, nr. 1017), Ebû Ali Hasan b. Ahmed el-Esterâbâdî’nin Muḫtaṣaru Ġarîbi’l-ḥadîs̱’i (Sezgin, VIII, 87), Hatîb et-Tebrîzî’nin Tehẕîbü Ġarîbi’l-ḥadîs̱’i, Nâsır b. Mansûr el-Büstî el-Gazzâl’in Şerḥu ebyâti Ġarîbi’l-ḥadîs̱’i Muvaffakuddin İbn Kudâme’nin Ḳunʿatü’l-erîb fî tefsîri’l-Ġarîb adlı muhtasarı (TSMK, III. Ahmed, nr. 588; Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 524) zikredilebilir. Ġarîbü’l-ḥadîs̱’i alfabetik sıraya koyanlar arasında Ebü’l-Hasan Ali b. Abdullah b. Muhammed b. Ebû Cerâde ve Taḳrîbü’l-merâm fî Ġarîbi’l-Ḳāsım b. Sellâm adlı eseriyle Muhibbüddin et-Taberî anılabilir (Yâkūt, XVI, 10; Sezgin, VIII, 87). Eser üzerindeki değişik bir çalışmayı da Naẓmü Ġarîbi’l-ḥadîs̱ adlı kitabı ile Ali b. Abdullah b. Muhammed el-Ukaylî gerçekleştirmiştir. Günümüzde yapılan çalışmaların belli başlıları şunlardır: Abdülfettâh el-Berkâvî, el-Ġarâbe fi’l-ḥadîs̱i’n-nebevî: Dirâse, luġaviyye, taḥlîliyye fî ḍavʾi mâ evradehû Ebû ʿUbeyd fî Ġarîbi’l-ḥadîs̱ (Kahire 1987); Sâid Muhammed Yahyâ Bekdâş, Ebû ʿUbeyd el-Ḳāsım b. Sellâm ve mâ ṣaraḥa bi-iḫtiyârihî mine’l-mesâʾili’l-fıḳhiyye ve’l-âs̱âr muvâzenen bi-ârâʾi eʾimmeti’l-meẕâhibi’l-erbaʿa (yüksek lisans çalışması, Câmiatü Ümmi’l-kurâ, eş-Şerîa, nr. 1408).

Ġarîbü’l-ḥadîs̱, Muhammed Abdülmuîd Han’ın idaresinde Muhammed Azîmüddin tarafından çeşitli nüshaları dikkate alınıp rivayetlerin senedleri ve kaynakları gösterilmek suretiyle dört cilt halinde Haydarâbâd’da yayımlanmış (1384-1387/1964-1967), daha sonra da dipnotlardaki nüsha farklarının çıkarılması gibi bazı küçük tasarruflarla iki cilt olarak Beyrut’ta basılmıştır (1406/1986). Eseri ayrıca Hüseyin Muhammed Şeref iki cilt halinde Kahire’de neşretmiş (1405/1984), Mahmûd Ahmed Mîre de kitapta açıklanan kelimelerin, âyet, hadis ve şiirlerin alfabetik fihristini yayımlamıştır (Beyrut 1408/1987). Ġarîbü’l-ḥadîs̱’te geçen şiirlerle açıklanan kelimelerin alfabetik fihristi Mahmûd Muhammed et-Tanâhî tarafından Mecelletü’l-baḥs̱i’l-ʿilmî ve’t-türâs̱i’l-İslâmî’de neşredilmiştir (bk. bibl.).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1996 yılında İstanbul’da basılan 13. cildinde, 378-379 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.