GĀYETÜ’l-MERÂM

Çeşitli kaynaklarda ittifakla Seyfeddin el-Âmidî’ye nisbet edilen eser kısa bir mukaddime ile sekiz ana bölümden oluşur. “Kānûn” başlığını taşıyan bu bölümler yanında “kāide”, “matlab” ve “taraf” gibi alt başlıklardan oluşan bir iç sistem uygulanmıştır. Müellif, Ebkârü’l-efkâr’da olduğu gibi bu eserinin mukaddimesinde de ana konusunu Allah’ın zâtı ve sıfatları bahsinin teşkil ettiği kelâm ilminin dinî ilimlerin en şereflisi olduğunu vurgular.

Ġāyetü’l-merâm’ın birinci bölümü vâcibü’l-vücûdun ispatına ayrılmıştır. En hacimli bölümü oluşturan ikinci bölümde ise Allah’ın sıfatları konusu muhtelif alt başlıklara ayrılarak incelenmektedir. Bu bölümün birinci alt başlığında ahval teorisi, ikinci alt başlıkta Muattıla ile ehl-i isbâtın zât-sıfat ilişkisi konusundaki farklı görüşleri incelenmekte, özellikle Muattıla’nın sıfat anlayışı çeşitli yönlerden tenkide tâbi tutulmaktadır. Aynı bölümün “taraf” genel başlığını taşıyan alt ayırımlarında ise Allah’ın irade, ilim, kudret, kelâm, sem‘ ve basar (idrâkât) sıfatlarının ispatı yapılmakta, kelâmcıların bu sıfatlar hakkındaki farklı görüşleri değerlendirilmektedir. İkinci bölüm, ele alınan bütün konulara ait genel bir tenkit ve değerlendirmenin yapıldığı hâtime ile son bulmaktadır.

Eserin üçüncü bölümü vahdâniyyetin ispatına ayrılmış olup burada filozof ve kelâmcıların konuyla ilgili delillerine temas edilmektedir. Dördüncü bölüm “İbtâlü’t-teşbîh” başlığını taşımaktadır. Allah hakkında câiz olan ve olmayan hususlarla O’nun yaratıklarına benzemekten tenzih edilmesi konusunun ayrı alt başlıklar altında ele alındığı bu bölümde rü’yetullah bahsi ağırlıklı olarak incelenmektedir. İlâhî fiillere ayrılan beşinci bölümde Allah’tan başka bir yaratıcının bulunmadığı, kullara ait fiillerin yaratılması, ta‘dîl ve tecvîr meseleleri, salâh-aslah, âlemin hâdis oluşu, kıdem-i âlem anlayışının reddi, ma‘dûmun şey’iyyeti gibi konular işlenmektedir.

Âhiret hallerine ayrılan “meâd” başlıklı altıncı bölümde ruh, haşir, mîzan, şefaat, iman ve tevbe gibi konular çeşitli alt başlıklar altında incelenir. Nübüvvet bahislerine ayrılan yedinci bölümde nübüvvet ve risâlet konusu aklen mümkün olma ve fiilen vuku bulma açılarından ele alınır. Ardından mûcize ve Hz. Peygamber’in nübüvvetinin ispatı gibi meselelere geçilir. Ġāyetü’l-merâm’ın imâmet bahsine ayrılan son bölümü halifenin ümmet tarafından belirlenmesinin gerekliliği, hilâfete ait şartlar, ilk dört halifenin meşruiyeti ve ashabın fazilet dereceleri gibi konuları ihtiva eder.

İslâm düşünce tarihinde Fahreddin er-Râzî’nin geliştirdiği kelâm-felsefe yakınlaşmasını daha ileri boyutlara götürerek bir felsefî kelâm anlayışının doğmasına katkıda bulunan Âmidî’nin bu eseri, söz konusu eklektik dönemin önemli ürünlerinden biri olup müellifin bizzat kendi ifadesine göre (Ġāyetü’l-merâm, s. 5) onun aynı mahiyetteki Ebkârü’l-efkâr adlı eserinin özeti niteliğindedir.

Âmidî, eserinde ele aldığı konularla ilgili olarak kendisinden önce ortaya konmuş bulunan görüşleri zikredip değerlendirir. İslâmî fırkalardan Hâricîler, Şîa, Mu‘tezile, Haşviyye ve Müşebbihe; diğer dinlerden Yahudilik, Hıristiyanlık, Mecusîlik ve Sâbiîlik eserde zaman zaman göze çarpan tenkit niteliğindeki açıklamaların başlıca hedeflerini oluşturur. Müellif konuları işlerken genel bir metot olarak önce ele aldığı mesele etrafındaki ittifak ve ihtilâf noktalarını ortaya koyar. Daha sonra bu görüşleri tahlil edip eleştirir ve sonuçta Ehl-i sünnet görüşünün doğruluğunu ispata çalışır. İslâm dışı kabul ettiği grupların fikirlerini açıkça tartışmaktan, hatta görüşlerine katılmadığı kendi ekolüne mensup kişileri de eleştirmekten kaçınmayan bir yöntem kullanır.

Eserin bilinen yegâne nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir (Şehid Ali Paşa, nr. 1694). Kahire Üniversitesi’nde (Külliyyetü dâri’l-ulûm Kısmü’l-felsefeti’l-İslâmiyye) Hasan Mahmûd Abdüllatîf tarafından hazırlanan Âmidî’nin kelâmî görüşlerine dair yüksek lisans tezi içinde tahkik edilen Ġāyetü’l-merâm, çeşitli indeksler eklenmek ve Ebkârü’l-efkâr ile karşılaştırılmak suretiyle neşre hazırlanmış ve Ġāyetü’l-merâm fî ʿilmi’l-kelâm adıyla yayımlanmıştır (Kahire 1391/1971).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1996 yılında İstanbul’da basılan 13. cildinde, 413 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.