GENGÛHÎ, Reşîd Ahmed

Delhi’nin kuzeybatısında Sehârenpûr bölgesinde küçük bir kasaba olan Gengûh’ta doğdu. İlim ve tasavvufla ilgilenen bir aileye mensup olan Gengûhî’nin (Gangûhî) babası Hidâyet Ahmed, annesi Kerîmünnisâ’dır. Soylarının Ebû Eyyûb el-Ensârî’ye dayandığı rivayet edilir. Reşîd Ahmed yedi yaşında iken babası vefat ettiğinden yetişmesi ve eğitimiyle annesi ilgilendi. İlk öğrenimini Karnâl ve Râmpûr şehirlerinde gördü, daha sonra tahsil için Delhi’ye gitti. Delhi’de zamanın ünlü hocaları olan Mevlânâ Memlük Ali, Şah Mahsûsallah ve Şah Abdülganî gibi âlimlerden yirmi yaşına kadar tefsir, hadis, fıkıh, usul, kelâm ve mantık okudu. Aynı zamanda geleneksel tıp (hekimlik) ilmini de öğrendi. Bu sırada, yine Hindistan’ın meşhur ilim adamlarından olan Muhammed Kāsım Nânevtevî ve Seyyid Ahmed Han ile dostluk kurdu. Daha sonra Gengûh’a dönerek ders okutmaya başladı. Bir yandan da halk arasında yaygın olan, özellikle kabir ziyaretleriyle ilgili hurafeler ve gayri İslâmî uygulamalara karşı mücadeleye başladı. Gengûh’ta medfun bulunan atası Abdülkuddûs Gengûhî’nin (ö. 1537) mezarı başında yapılan âyinlere şiddetle karşı çıktı. Aynı zamanda tasavvufa ilgi duydu ve Mevlânâ Hacı İmdâdullah et-Tehânevî’nin mürşidliğinde bu yola intisap etti.

Ülkedeki İngiliz varlığından rahatsızlık duyan Reşîd Ahmed, İngilizler’i Hindistan’dan çıkarmaya yönelik çalışmalara katılmaktaydı. Nitekim 1857’deki büyük Hint ayaklanmasına aktif olarak katıldı ve Hacı İmdâdullah’ın yardımcısı olarak hareketin önderleri arasında yer aldı. Ancak hareket başarısızlığa uğrayınca tutuklandı ve altı ay kadar hapiste kaldı.

Reşîd Ahmed Dârülulûm-i Diyûbend’in kuruluşunda çok önemli rol oynadı. Müderris olarak görev yaptığı Diyûbend Medresesi’nin işleyişi, müfredatının tesbiti ve eğitim felsefesinde nihaî karar mercilerinden biriydi. Medresede hadis ilmine çok yer verilmesi onun tesiriyle oldu. 1880’de Muhammed Kāsım ölünce Diyûbend’in rektörlüğüne getirildi. 1896’da, Diyûbend’le bağlantılı en büyük medreselerden olan Sehârenpûr’daki Mezâhirü’l-ulûm’un da rektörlüğünü üstlendi.

Reşîd Ahmed müderrisliğinin ilk yıllarında tefsir, hadis, fıkıh ve kelâm öğretirken sonraları sadece hadis öğretimi üzerinde durmuş, ancak hayatının son birkaç yılında görme duyusunu kaybedince bütün mesaisini tasavvufî irşad ve mânevî terbiyeye vermiştir.

Eğitim ve irşad faaliyetleriyle uğraştığı uzun yıllar içerisinde yüzlerce talebe yetiştiren Reşîd Ahmed, Hindistan İslâm kültüründe Şah Veliyyullah geleneğinin XIX. yüzyıldaki en güçlü temsilcilerinden biri kabul edilir. İçinde yaşadığı toplumun meselelerinin çözümüne genel olarak üç yolla katkıda bulunmaya çalışmıştır: İçtimaî, ahlâkî ve mânevî alanlarda ıslaha dayalı fikirler üretmek ve verdiği fetvalarla halk arasında İslâmî şuuru güçlendirmek, İslâmî ilimlerin ciddi olarak öğretilmesiyle Hindistan müslümanlarının kültürel kimliklerini korumak, siyasî alanda mücadeleye devam edip Hindistan’daki İngiliz işgaline karşı cihad ruhunu canlı tutmak.

Reşîd Ahmed, XIX. yüzyıl Hindistan’ında birçok kişi tarafından kutub ve müceddid olarak kabul edilmiştir. Talebeleri ve müridleri arasında Şeyhülhind Mahmûd Hasan, Halîl Ahmed Sehârenpûrî, Kifâyetullah Dihlevî ve Muhammed İlyâs gibi Hindistan’ın dinî ve siyasî tarihine önemli katkılarda bulunan âlimler vardır.

Eserleri. Fetâvâ-yı Reşîdiyye (Lahor 1987), Taṣfiyetü’l-ḳulûb, İmdâdü’s-sülûk, Hidâyetü’ş-Şîʿa, Zübdetü’l-menâsik, Hidâyetü’l-mühtedî, Sebîlü’r-reşâd, Berâhîn-i Ḳāṭıʿa gibi eserler kaleme alan Reşîd Ahmed’in talebeleri, onun ders takrirlerinden bir kısmını daha sonra toplayarak el-Kevkebü’d-dürrî adıyla yayımlamışlardır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1996 yılında İstanbul’da basılan 14. cildinde, 24-25 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.